Grote Oost-Aziatische Oorlog

Mede door de, sinds 1937 in alle hevigheid losgebarsten Tweede Chinees-Japanse Oorlog, kwamen de Verenigde Staten en Japan steeds harder tegenover elkaar te staan. De zich uitbreidende invloed van Japan botste met de belangen van de V.S., vooral in China. De uiteindelijke politieke en economische isolatie van het land van de Rijzende Zon, door vooral de Amerikaanse en Nederlandse overheid, dwong Japan tot drastische stappen. Japan was een land dat zich in korte tijd van een gesloten samenleving had ontwikkeld tot een supermacht. Toen in 1853 de Amerikaanse Commodore Perry met zijn schepen Yedo baai binnenvoer om Japan te dwingen zich voor het Westen open te stellen, had men niet kunnen voorzien wat voor gevolgen dit uiteindelijk zou hebben (zie Politieke situatie Japan voor Wo2)

Vanaf de jaren dertig hadden Japanse legerofficieren langzaam maar zeker hun politieke invloed uitgebreid. Dit resulteerde in een militair overwicht, waardoor de militairen in feite bepaalden wie uit hun eigen kring de belangrijkste ministersposten konden innemen.

Tot zomer 1940 werd die Japanse regering geleid door de gematigde Admiraal Jonai. Onvrede bij de legerleiding, zorgde voor de val van deze regering, die op 16 juli 1940 werd vervangen door een militaire leiding onder Prins Konoje. Konoje werd uiteindelijk vervangen door de militair Tojo, waardoor Japan de weg van de harde lijn definitief insloeg.
Het Japanse regeringsbeleid werd in die periode vastgesteld door de zogenaamde Verbindingsvergadering, waarin zowel politici als militairen zitting hadden. De bijeenkomst van die vergadering op 17 juli 1940 nam een, voor de toekomst van het Verre Oosten, zeer belangrijk besluit. Men verkondigde namelijk de "Groot Aziatische Welvaartsfeer" af. Hierin werd bepaald dat het Japanse Keizerrijk de economische en politieke macht zou gaan uitoefenen over China, Birma, Thailand, Indochina, Nederlands-Indië, de Filippijnen, Oceanië, Australië en Nieuw Zeeland.

Dat men hierbij in conflict kon komen met Franse, Nederlandse, Britse en Amerikaanse belangen mag duidelijk zijn. Deze welvaartsfeer betekende overigens niet dat Japan ook daadwerkelijk de genoemde gebieden diende te bezetten. Het idee duidde vooral op het gebied waarover Japan economisch de scepter diende te zwaaien.

De botsende belangen met de Westerse mogendheden betekende echter wel dat Japan zich op een mogelijk gewapend treffen diende voor te bereiden.

In eerste instantie volgde Japan het voorbeeld van Nazi-Duitsland door onder diplomatieke druk haar eisen ingewilligd te zien. De Japanse expansie was echter al veel langer aan de gang. Al in 1895, werd China totaal vernederd tijdens de Eerste Chinees-Japanse oorlog. Het vredesverdrag dat de beide landen daaropvolgend ondertekenden, gaf Japan grote invloed in Korea en brachten de vitale Chinese havenstad Port Arthur en het eiland Formosa in Japans bezit. De op dat moment meest invloedrijke Europese landen in de regio, Duitsland, Rusland en Frankrijk, zagen dit duidelijk als een bedreiging en dwongen Japan, onder het vooruitzicht van een mogelijk gewapend ingrijpen, af te zien van haar territoriale eisen en moest het de havenstad Port Arthur opgeven. De uitwerking hiervan op het trotse Japanse volk was desastreus. Hoewel Japan toegaf aan de eisen van deze zogenaamde "Drievoudige Interventie", was het wantrouwen tegenover de drie landen vanaf dat moment vastgelegd.

Vooral Rusland pareerde het gevaar van Japan door haar invloed in China danig uit te breiden, met de aanleg van een spoorlijn door Mantsjoerije naar de havenstad Port Arthur. De hiermee gepaard gaande, economische invloeden van Rusland in Korea, gaven Japan de aanleiding om hier een bedreiging van haar eigen territoriale aanspraken in te zien. De kiem voor een conflict was geboren. De "Bokseropstand" in China in 1900 en de Westerse interventie daarop, gaf Japan de aanleiding te verwachten dat het Westen China zou willen opdelen in een Russische, Britse, Franse en Duitse invloedsfeer. Vooral door haar gunstige ligging zou Rusland hier een grote rol kunnen gaan spelen. Rusland stelde daadwerkelijk een verdrag voor aan China, waarbij in feite een groot deel van dat land zou worden geannexeerd door de Russen. Dat dit geen doorgang vond ligt voornamelijk in de dreiging van het ontstaan van een mogelijk Brits-Japans bondgenootschap tegen deze plannen. In 1902, werd ook daadwerkelijk een dergelijk bondgenootschap getekend. De aanspraken van zowel Rusland als Japan op de invloed over Korea leidde tot de nodige onderhandelingen rond 1902.

Vooral de onverzettelijke houding van Rusland en het groeiende vertrouwen van Japan door haar verdrag met de Britten, leidden op 8 februari 1904 tot een Japanse aanval op de Russische Vloot in de Koreaanse havenstad Tsjimoelpo. Het gevolg was een regelrechte oorlog tussen Japan en Rusland die zou uitmonden in de vernietiging van de Russische Vloot in de Slag bij Tsoesjima op 27 mei 1905. Vervolgens behaalde Japan ook aan land overwinning na overwinning, waardoor de Russen wel gedwongen werden om tot een vredesovereenkomst te komen. Onder bemiddeling van de Amerikaanse president Roosevelt werd een vrede getekend dat Japan grote invloed verschafte in Korea en vestigde de erkenning van Japan als grootmacht. Opmerkelijk was dat Japan en Rusland zeer snel op vriendschappelijke voet hun belangen in de regio onder elkaar konden verdelen, waardoor vooral Rusland haar aandacht meer op de situatie in Europa kon vestigen. Het gevolg was een Viermogendheden Overeenkomst tussen Groot-Brittannië, Frankrijk, Rusland en Japan, welke cruciaal zou blijken te zijn bij het komende conflict dat zou uitmonden in de Eerste Wereldoorlog.

De Eerste Wereldoorlog gaf Japan de uitgelezen mogelijkheid om haar invloed in de regio uit te breiden. De Westerse mogendheden werden immers volledig bezig gehouden door de gebeurtenissen in Europa. Japan speelde in het geheel een bescheiden, maar voor haar zelf, belangrijke rol. Allereerst nam het bezit van alle Duitse koloniën en steunpunten in de regio. Aldus verschafte het zich een ideale uitgangspositie voor het conflict dat pas decennia later zou uitbreken. Daarnaast speelde het de oprechte bondgenoot door in het Verre Oosten de konvooidiensten op zich te nemen en kon het haar marine langzaam aan op sterkte brengen. Ook vergat het haar aanspraken op Chinees grondgebied niet. Aan de Chinese kust lagen diverse Duitse steunpunten die door Japan werden ingenomen. Om deze gebieden te kunnen beschermen en om haar belangen in China, en vooral in Korea en Mantsjoerije, veilig te stellen, stelde het een eisenlijst met 21 punten op aan China, dat op 18 januari 1915 werd gepresenteerd. Het Westen had Japan te hard nodig en greep niet in. Op 25 mei werden de eisen ingewilligd.

De positie van Japan werd nogmaals versterkt door het uitbreiden van de inzet van Japanse Marineschepen tot in de Middellandse Zee. De deelname van de Verenigde Staten aan de oorlog in 1917 dreigde echter roet in het eten te gooien. Hoewel Japan en de Verenigde Staten een verdrag tekenden wat erkenning op de Japanse aanspraken in China moest veiligstellen, regelde het resultaat onvoldoende. Het verdrag regelde ook de Amerikaanse aanspraken in het Verre Oosten en droeg in feite de kiem voor een toekomstig conflict.

De oorlogsinspanningen hadden nog een ander gevolg in Japan. Het gaf het land een gigantische economische impuls die ervoor zorgde dat de Japanse industrie danig werd gemoderniseerd, een feit dat later van cruciaal belang zou blijken. Toen aan het eind van de Eerste Wereldoorlog de Russische Revolutie in één klap een einde maakte aan het bondgenootschap en vervolgens de oude geallieerden in Rusland een interventie opzetten, nam Japan hieraan deel door de meeste troepen te leveren voor de interventie vanuit Siberië. Japan was echter niet van plan om hierbij aan de leiband van het Westen te lopen en als drijfveer gold dan ook voornamelijk de eigen invloed in de regio.

Ook in China breidde Japan haar invloed uit, vooral in de regio Sjantoeng. De interventie liep uiteindelijk op niets uit voor de geallieerden. De Bolsjewieken in Rusland breidden hun macht uit over het gehele, voormalige, Tsaristische Rijk. Japan had zich echter in de regio als grootmacht gevestigd. De Verdragen die na Wo1 werden getekend gaven hen recht op alle bezittingen van het voormalige Duitse Keizerrijk en verschafte hen vaste voet in China. Deze riante positie maakte van Japan een land waar niemand meer omheen kon, een land dat snel zou laten blijken niet met zich te laten sollen.

De door Japan afgekondigde "Groot Aziatische Welvaartsfeer" bracht vooral de Verenigde Staten er toe om haar belangen in China te vergroten en te beschermen. Aanvankelijk werd dit door de interne Amerikaanse politiek van Isolationisme, vooral een diplomatiek gebeuren. Op basis van deze afkondiging werden een aantal eisen aan de Westerse mogendheden gesteld. De VS en Groot-Brittannië moesten Japan toestaan de situatie in China onder controle te krijgen, moesten de Birmaweg sluiten en mochten geen steun aan de Chinese leider Tsjiang Kai-sjek verlenen. Daarnaast mochten beide landen hun militaire macht niet meer vergroten, mochten ze zich niet mengen in de Frans-Japanse regelingen betreffende Frans-Indochina, moest de Verenigde Staten de handelsbeperkingen ongedaan maken en Japan steunen in het verkrijgen van olie uit Nederlands-Indië. In ruil hiervoor zou Japan haar bases in Indochina niet gebruiken als uitval voor een mogelijke oorlog en zou Japan de neutraliteit van de Filippijnen garanderen. Dit was natuurlijk voor de Britten en Amerikanen onacceptabel.

De Verenigde Staten had de Japanse inspanningen in China al met de nodige argusogen bekeken. De groeiende invloed in Manstjoerije, het uitbreken van de Tweede Chinees-Japanse oorlog in 1937 en de grote Japanse troepenverplaatsingen in de regio had al de nodige protesten uitgelokt. In 1938 had de VS al een beperkt uitvoerverbod naar Japan ingesteld. Ook was het de VS niet ontgaan dat Japan met een herbewapeningproces was begonnen. De kracht hiervan werd echter volledig onderschat. Echt ingrijpen wilde de VS niet en men liet oogluikend toe dat Japan haar invloed in het door burgeroorlog verscheurde China langzaam aan uitbreidde.

Het was uiteindelijk de zending van Japanse troepen naar Frans-Indochina, dat de Verenigde Staten ertoe bracht om de Japanse deviezen te bevriezen en de olietoevoer stop te zetten. Het gevolg was dat Japan geïsoleerd raakte. Toen ook Nederland en Groot-Brittannië zich bij deze handelsboycot aansloten, stokte de aanvoer van grondstoffen naar Japan totaal.

In Japan groeide de mening dat men deze grondstoffen dan maar met geweld zich moest toe-eigenen. De Japanse Premier Konoje trachtte het tij nog te keren via diplomatieke weg, wat hem uiteindelijk zijn positie kostte. Hij werd vervangen door de meer oorlogszuchtige Minister van Oorlog Tojo. Terwijl de Japanse Minister van Buitenlandse Zaken Togo de diplomatieke besprekingen gaande hield bereidde Japan zich voor op oorlog.

Toen op 29 augustus 1940 Japanse troepen bezit namen van bases in Frans-Indochina en zo haar leger en luchtmacht een ideale uitvalsbasis verschaften had Japan in feite de wereld laten weten wat haar bedoelingen waren. Het door de oorlog in Europa verzwakte Britse Rijk kon zich geen oorlog permitteren en moest de Japanse eis tot sluiting van de bevoorradingsroute aan China via de Birmaweg wel inwilligen en hun legers uit Shanghai en Tientsin terugtrekken. Vervolgens schokte Japan de wereld op 27 september 1940 door het Driemogendhedenpact met Duitsland en Italië te tekenen.

Op 30 april 1941 volgde de volgende schok toen Japan een niet-aanvalsverdrag met de Sovjet-Unie afsloot, welke in feite weer op losse schroeven kwam te staan door de Duitse inval in juni 1941. Dit niet-aanvalsverdrag was overigens het gevolg van een grensconflict tussen Japan en de Sovjet-Unie, dat in de zomer van 1939 was ontstaan. Sinds de bezetting door Japan van Mantsjoerije, waren de spanningen tussen beide landen weer opgelopen. Japan had niet verwacht dat de Sovjet-Unie op deze grensincidenten zou reageren, maar Stalin had zijn handen vrij door de aankomende overeenkomst met Nazi-Duitsland en duldde geen dreiging in zijn eigen achtertuin. Op 20 augustus 1939 viel de Sovjet-Unie in volle kracht de Japanners aan en zorgden zelfs voor het aftreden van de Japanse premier. In september zag Japan zich genoodzaakt het Driemogendhedenpact te tekenen om zich zo van buitenlandse steun te verzekeren en vervolgens werd aan de Sovjet-Unie voorgesteld een niet-aanvalsverdrag overeen te komen ten einde een uitzichtloze lange oorlog met de Sovjet-Unie te voorkomen.

Intern ontstond in Japan een strategische discussie. Matsoeoka pleitte voor een aanval op de Sovjet-Unie. Hij ging er vanuit dat dit land door de Duitse inval zodanig verzwakt was dat voor eens en voor altijd met deze oude vijand kon worden afgerekend. Ditzelfde argument verleidde echter het grootste deel van de Japanse legerleiding tot de conclusie dat een aanval op de Sovjet-Unie niet nodig was omdat het land toch geen bedreiging meer vormde en dat men juist de aandacht op het zuiden moest richten om zo de nodige grondstoffen te bemachtigen. Op 2 juli 1941 werd een voorlopig compromis bereikt. Het Japanse leger in Mantsjoerije werd versterkt om een eventuele Sovjet aanval het hoofd te kunnen bieden en de bases in Frans-Indochina werden ingenomen om als uitvalsbasis voor een oorlog naar het zuiden te dienen.

Verrassend was dit niet voor de Japanse legerleiding. In het geheim had men al vanaf eind 1940 haar legers laten trainen op een mogelijke jungle oorlog en de economische boycot maakte alleen maar duidelijk dat een aanval op de grondstoffen in Malakka en Nederlands-Indië alleen maar noodzakelijker werd.

Voor deze operatie werd gestudeerd op vier mogelijke plannen. Het eerste plan voorzag in een snelle aanval op de olievelden van Nederlands-Indië, gevolgd door een aanval op Malakka en de Filippijnen. Het voordeel was dat op deze wijze snel over olievoorraden kon worden beschikt. Nadeel was echter dat Groot-Brittannië en de Verenigde Staten zo te veel tijd kregen om zich op een aanval voor te bereiden. Een volgende optie, eerst de Verenigde Staten uitschakelen op de Filippijnen, gevolgd door een aanval op Nederlands-Indië en daarna Malakka zou de Britten te veel tijd geven hun vloot en leger in gereedheid te brengen.

Een aanval langs de ander kant (derde optie) zou weliswaar Groot-Brittannië snel uitschakelen, maar zou de Verenigde Staten te veel tijd bieden haar Pacific Fleet en bommenwerpers op de Filippijnen in gereedheid te brengen. De Japanse militaire top bereikte uiteindelijk een compromis, waarbij eerst de kracht van Groot-Brittannië en de Verenigde Staten in de regio werd uitgeschakeld door een gelijktijdige aanval op Malakka en de Filippijnen. Vervolgens zouden Nederlands-Indië en Birma worden veroverd.

De Japanse opperbevelhebber van de Japanse Gecombineerde Vloot, Admiraal Jamamoto, voorzag echter een probleem in deze strategie. Deze aanval zou onherroepelijk betekenen dat zijn Keizerlijke Marine, die de aanvallen moest beschermen, blootgesteld werd aan mogelijke acties van de Amerikaanse Pacific Fleet, een strijdmacht waar zijn marine vooral op de lange duur niet het hoofd aan zou kunnen bieden. Jamamoto ontwierp daarom een aanvulling op het aanvalsplan, dat bekend zou worden als Operatie Z, de aanval op Pearl Harbor.

Met een geconcentreerde luchtaanval vanaf vliegdekschepen, gelijktijdig aan de invasies van Malakka en de Filippijnen, wilde Jamamoto in één klap de Amerikaanse Vloot uitschakelen. Dit zou Japan vrij spel geven in de Pacific en de oorlog beëindigen voordat de Verenigde Staten weer voldoende schepen naar de Pacific had kunnen dirigeren. Ondanks verzet van Japanse officieren die het totale plan veel te ambitieus vonden, wist Jamamoto het op 3 november goedgekeurd te krijgen, hoewel hij hiervoor wel met ontslag moest dreigen.

Het uiteindelijke plan omvatte vier onderdelen. Luitenant-generaal Masaharu Homma, zou met zijn 14e Leger de Amerikanen aanvallen op de Filippijnen, Luitenant-Generaal Hitosji Imamura diende met zijn 26e Leger Nederlands-Indië te onderwerpen en Luitenant-generaal Tomojuki Jamashita moest met het 25e Leger Malakka en Singapore veroveren. Dit alles zou alleen succes kunnen hebben indien tegelijkertijd de Amerikaanse Pacifische Vloot in Pearl Harbor zou worden uitgeschakeld.

De aanvallen werden zeer zorgvuldig voorbereid. In het uiterste geheim verzamelde de Japanse inlichtingendienst de nodige gegevens. Het totale plan voor de verovering van de Zuid Pacific zou in drie fasen worden uitgevoerd. De aanvallen op Malakka, de Filippijnen en Pearl Harbor zouden nagenoeg gelijktijdig plaatsvinden. Tegelijk moesten vitale steunpunten als Wake worden ingenomen en de olievelden van Nederlands-Indië worden ingenomen. De tweede fase bestond uit het beveiligen van het veroverde gebied, de uitbouw van bases en het verder verdrijven van de vijand uit gebieden als Birma, Midway, de Koerillen enz. Tijdens deze fase zouden de veroverde grondstoffenvoorraden moeten worden geëxploiteerd. Uiteindelijk zou in de derde fase de druk op de Westerse mogendheden zodanig moeten worden opgevoerd dat deze tot overgave of vredesonderhandelingen werden gedwongen.

De gigantische operatie zou heel veel vergen van de Japanse strijdkrachten. Niet alleen in de strijd zelf, maar ook voor wat betreft de logistiek. De voorbereidingen moesten perfect worden getimed en er moesten enorme troepenverplaatsingen over gigantische afstanden plaatsvinden. Een prestatie welhaast gigantisch groots in vergelijking met de Duitse Blitzkrieg. In totaal zouden er zes operaties plaatsvinden in een zeer kleine tijdspanne, waarbij rekening diende te worden gehouden met afstand, snelheid en lokale tijdsverschillen. Als aanvalstijd en datum werd vastgesteld 03.30 uur Tokio-tijd op 8 december (08.00 uur Oahoe, 7 december).

Dit betekende dat de eerste troepen al op 8 december om 02.15 uur Tokio-tijd zouden landen in Malakka bij Kotha Baroe. Vervolgens zou om 03.25 uur Tokio-tijd de aanval op Pearl Harbor beginnen, zouden om 04.00 uur Tokio-tijd de eerste troepen in Siam (Thailand) aan wal gaan. Bij welslagen van deze operaties moesten nog dezelfde dag of de dag daarna de aanvallen beginnen op de Filippijnen, Hongkong, Guam, Wake en de Gilberteilanden.

Op 2 november 1941 werden de drie Japanse Luitenant Generaals Jamashita, Homma en Imamoera ontboden bij Generaal Soegijama, de Chef van de Generale Staf. Hier werd hen op dat moment opgedragen wat hun taak was.

De operatie werd in december 1941 in gang gezet. Op 4 december voer de invasievloot uit voor Malakka en Siam en op 5 december brachten Japanse troepen in Frans-Indochina zich in gereedheid om de grens met Siam over te steken. In de gehele regio maakten vliegtuigen zich klaar om aan de operaties deel te nemen en ondertussen was de Japanse Vloot op weg naar Pearl Harbor.

Terwijl in Washington de Japanse ambassadeur Nomura, verwoede pogingen deed om met de Amerikanen te onderhandelen, wat achteraf niets meer dan een afleidingsmanoeuvre bleek te zijn, had men al op 2 december de Japanse eenheden het fiat voor de aanval gegeven. In de vroege ochtend van 7 december Hawaïaanse tijd, barstte de bom. Nadat allereerst Japanse troepen in Malakka aan land waren gegaan, verrasten de Japanners de nog slapende Vloot in Pearl Harbor. De oorlog in het Verre Oosten en de Pacific voegde zich bij de Tweede Wereldoorlog.