Het was een bont internationaal gezelschap. Een Franse minister-president, Britse geheimagenten, een neef van Winston Churchill, de volledige Griekse generale staf, Duitse aristocraten en prominente geestelijken. In de slotfase van de Tweede Wereldoorlog, april-mei 1945, werden ze in bussen vervoerd naar de Alpen. Van een snoepreisje was geen sprake, want de groep werd bewaakt door de SS en enkele leden waren al afgevoerd en geëxecuteerd. Welk lot de rest te wachten stond, bleef in het ongewisse. Ze waren beschermde gevangenen of eregevangenen, oftewel gevangenen wier positie of achtergrond reden was om hen binnen de kampen afgezonderd te houden en beter te behandelen. Onder hen ook de familieleden, jong en oud, van de betrokkenen bij de aanslag en staatsgreep van 20 juli, inclusief de familie van aanslagpleger Claus Schenk Graf von Stauffenberg.

De evacuatie van de prominente gevangenen is onderdeel van het boek “21 juli” van de Duitse schrijfster Anne Voorhoeve (1963). Net als haar eerdere boek, “Liverpool Street”, is deze nieuwe titel bestemd voor jongvolwassenen. Ze vertelt het verhaal zoals gezien door de ogen van een meisje van 14, Philippa von Lautlitz, Fritzi genoemd. Omdat haar vader en ooms betrokken zijn bij de aanslag op Hitler wordt ze met haar moeder en enkele andere familieleden in hechtenis genomen door de SS. Sippenhaft, zo werd het door de nazi’s genoemd als een familie collectief moest boeten voor de daad van één of enkele verwanten. Daarna volgt een verblijf in meerdere gevangenissen en concentratiekampen, uitmondend in de reis naar de Alpen met het kleurrijke gezelschap.

Zoekend naar de naam Von Lautlitz onder de deelnemers aan de coup zul je niets vinden. De naam is gefingeerd en de familie is gebaseerd op de Von Stauffenbergs. Met uitzondering van Fritzi en haar moeder schuilt achter alle in het boek voorkomende familieleden een Von Stauffenberg. “Oom Georg”, die slechts enkele keren genoemd wordt, is Claus von Stauffenberg. “Oom Eckart” is zijn broer Berthold, die eveneens bij de aanslag betrokken was. Door niet de echte namen te gebruiken, kon de schrijfster zich meer dichterlijke vrijheid permitteren. Ze werd geholpen door Otto-Philipp Graf von Stauffenberg, de in 1944 17-jarige neef van Claus. Het verhaal is weliswaar gebaseerd op zijn getuigenis en andere verslagen van betrokkenen en de voorkomende data en plaatsen stemmen overeen met de werkelijkheid, maar de dialogen en verhaallijnen zijn fictief.

In tegenstelling tot wat de titel doet vermoeden, speelt de 21ste juli nauwelijks een rol. Het verhaal begint in het door bombardementen geteisterde Berlijn. Fritzi is juist teruggekeerd van een nationaalsocialistisch kinderkamp waar ze iets akeligs heeft meegemaakt waaraan ze een schuldgevoel heeft overgehouden, een gebeurtenis die in het hele boek op de achtergrond blijft sluimeren en die pas in het slot geopenbaard wordt. Het onverwerkte verlies van hun zoon en oudere broer, die sneuvelde aan het front, schept een afstand tussen moeder en dochter. Fritzi is dan ook opgelucht dat ze tijdelijk ondergebracht wordt bij haar oom en tante Max en Lexi.

Deze Lexi is gebaseerd op een opvallend historische personage, Melitta Schenk Gräfin von Stauffenberg, de schoonzus van Claus. Ondanks haar Joodse afkomst en de ondergeschikte positie van vrouwen in nazi-Duitsland was zij tijdens de oorlog een hoog gedecoreerde testpiloot van de Luftwaffe. Lexi is in het boek het sterkste karakter, een vrijgevochten vrouw die bovendien symbool staat voor de gespletenheid van de Von Stauffenbergs. Enerzijds wijdt de vaderlandslievende ingenieur zich met veel energie aan het ontwikkelen van een duikbommenwerper die de prestaties van de Duitse luchtmacht moet doen verbeteren, anderzijds voelt ze een afkeer van het nationaalsocialisme. Het verklaart mede waarom de nationalistische Von Stauffenbergs pas laat kozen voor verzet. Minder overtuigend komt naar voren wat de exacte motivatie van de Von Stauffenbergs was om over te gaan tot oppositie.

De hoofdpersoon van het boek, Fritzi, is minder opvallend en uitgesproken. Een naïef meisje dat de propagandapraatjes waar ze mee is opgegroeid voor lief neemt. Ze begrijpt niet dat haar familieleden en zelfs haar eigen vader betrokken zijn bij een “laffe” aanslag op haar geliefde Führer. Het lijkt de bedoeling van de schrijfster geweest te zijn om de jonge lezer duidelijk te maken hoe dapper de keuze van de aanslagplegers was. Als zelfs je eigen dochter je actie niet begrijpt, moet je wel heel sterk overtuigd zijn van het morele belang van je daad. De barstjes in het geloof van Fritzi ontstaan pas als ze zelf opgepakt wordt en in gevangenschap aan den lijve ondervindt wat het nationaalsocialisme betekent. Van een voorkeursbehandeling is amper sprake. De omstandigheden in de gevangenissen en kampen worden door de schrijfster aangrijpend beschreven.

Hoewel de historische achtergrond genoeg ingrediënten bevat voor een goed en meeslepend verhaal, lijkt het verhaal halverwege te stranden in droge dialogen en een gebrek aan actie. De schrijfster slaagt er niet in om de spanning van de aanslag over te brengen vanuit het perspectief van de mensen die er niet bij waren en die er zelfs niets of nauwelijks van wisten. Het lukt haar wel om de periode voorafgaand aan de aanslag en de periode van gevangenschap daarna meeslepend te beschrijven. De hoofdpersoon is weliswaar vrij vlak, maar dat maakt het wel geloofwaardiger, want 14 jarig meisjes zijn nou eenmaal zelden heldinnen, maar wel eerlijke waarnemers. Vanuit haar onschuldige ogen is het minder beladen om het leed van Duitsers voor het voetlicht te brengen, bijvoorbeeld dat van de Duitse burgers die aan het einde van de oorlog onder barre omstandigheden naar het Westen vluchtten om niet in handen van het Rode Leger te vallen.

Behalve dat het boek niet altijd even meeslepend is, komen de vele personages de leesbaarheid ook niet ten goede. Misschien dat dit voor Duitse jongeren makkelijker is, maar hun Nederlandse leeftijdsgenoten zullen het verband tussen alle individuele leden van de familie Von Lautlitz met de Von Stauffenbergs niet automatisch leggen. De vergelijkende familiestambomen zijn helaas niet in het boek opgenomen, maar door de uitgever wel op internet gepubliceerd. Zonder enige achtergrondkennis is het boek daarom moeilijk leesbaar voor de doelgroep en dat is jammer, want het is goed dat ook in Nederland en Vlaanderen jonge generaties inzien dat er ook in het Derde Rijk sprake van oppositie was en welke prijs hiervoor betaald is. Voor de beter geïnformeerde lezer is dit echter een met zorg geschreven en geloofwaardige roman vanuit een origineel perspectief.