De geur van verbrand vlees, het angstaanjagende gegil van slachtoffers en de voortdurende angst dat jij de volgende bent die in de gaskamer van Auschwitz vermoord wordt. De Hongaars-Joodse arts Miklós Nyiszli (1901-1956) doorstond het langer dan een half jaar. Van dichtbij, want zijn werkplaats in het vernietigingskamp Birkenau bevond zich naast één van de crematoriumgebouwen waarin zich ook de gaskamers bevonden. In de tweede helft van mei 1944 was hij met zijn vrouw en dochter op transport gezet richting Auschwitz. Hij was getuige van de massamoord op zijn volk die hier plaatsvond. Het kalmeringsmiddel luminal sleepte hem er doorheen, samen met de hoop dat zijn vrouw en dochter nog leefden. Ondertussen hield hij zich bezig met het uitvoeren van autopsies op menselijke lichamen in opdracht van zijn chef, de beruchte SS-arts Josef Mengele.

In "Assistent van Mengele"

Huiveringwekkend, dat is een term die het boek het best omschrijft. De auteur bespaart de lezer de gruwelijkheden niet wanneer hij bijvoorbeeld schrijft over hoe hij de lichamen van een gehandicapte vader en zoon moest uitkoken om hun geraamte voor wetenschappelijk onderzoek beschikbaar te kunnen stellen. Terwijl hij even niet in de buurt was, begonnen uitgehongerde gevangenen te eten van het vlees uit de kookpot, niet vermoedend dat het iets anders was dan dierlijk vlees. Maar hoe afschuwelijk het verhaal ook is, het fascineert ook, want hoe hield Nyiszli het vol en hoe was zijn relatie met Mengele? Opmerkelijk genoeg was Mengele heel beleefd tegen hem en beschouwde hij de Joodse arts veel meer als een collega dan als een gevangene. Het was Nyiszli zelfs toegestaan SS-bewakers te behandelen en op zijn autopsietafel belandden ook de lichamen van SS’ers. Het kenmerkt de bizarre, paradoxale wereld binnen het concentratiekamp.

De getuigenis van Nyiszli is over het algemeen objectief geschreven, maar bevat wel enkele onjuistheden, bijvoorbeeld op het gebied van data en slachtofferaantallen. Ook noemt hij Mengele de SS-Standortartzt van Auschwitz (de chef-arts), terwijl hij deze functie in Auschwitz nooit bekleedde. Franciszek Piper, het voormalige hoofd van het archief van het Staatsmuseum Auschwitz-Birkenau, heeft in de door hem toegevoegde noten de meeste fouten gecorrigeerd en toegelicht. Afbreuk doen deze onjuistheden niet aan het boek, want een ooggetuigenverslag is in de eerste plaats een weergave van individuele ervaringen en het is zeldzaam dat die volledig overeenstemmen met de feiten. Onder de omstandigheden waaronder Nyiszli moest overleven, is het begrijpelijk dat zijn beoordelingsvermogen anders is dan dat van een historicus. Voor een meer wetenschappelijke benadering zijn er andere boeken, maar voor de lezer die wil weten hoe de hel van Auschwitz geweest moet zijn, is dit boek niet te missen. Een aangename leeservaring is het vanwege de beschreven gruwelijkheden vanzelfsprekend allerminst.