Als iemand als de personificatie van de horror van Auschwitz beschouwd wordt, dan is het wel Josef Mengele. Vrijwel iedereen kent de naam van deze SS-arts die in dit kamp de meest gruwelijke experimenten op menselijke proefpersonen uitvoerde. Al fluitend oordeelde hij op het perron over het leven en de dood van de Joden die in het vernietigingskamp arriveerden. Na de oorlog wist hij uit handen van justitie te blijven en begon hij een nieuw leven in Zuid-Amerika. Hij was jarenlang één van de meest gezochte nazioorlogsmisdadigers, waardoor zijn reputatie van nazibeul alsmaar verder groeide. Aangewakkerd door onder meer de bestseller van Ira Levin “The Boys from Brazil” (1976) en de verfilming (1978) daarvan, gaan er tot op de dag van vandaag de wildste geruchten over hetgeen hij na de oorlog deed. Nog in 2009 werd een opmerkelijke geboortegolf van tweelingen in een Braziliaans dorpje toegeschreven aan de naziarts, die tijdens de oorlog een bijzondere belangstelling had gehad voor experimenten met tweelingen. Het bleek nergens op gebaseerd, net als zoveel andere geruchten over de “Engel des Doods”, zoals de bijnaam van Mengele luidt. Tijd om feiten en fictie van elkaar te scheiden, zo moet de Deense auteur Anders Otte Stensager (1968) gedacht hebben, toen hij besloot tot het schrijven van een biografie over de beruchte nazidokter.

De schrijver is docent aan de Universiteit van Kopenhagen en is gespecialiseerd in de geschiedenis van de Holocaust. Bij het schrijven van de biografie heeft hij gekozen voor een wetenschappelijke aanpak, waarmee hij zich afzet tegen de vele populaire publicaties die over Mengele zijn verschenen. Dat Mengele in dergelijke uitgaven wordt afgeschilderd als een sadistische of gestoorde arts die dé belichaming van de gruwelijkheden in de concentratiekampen is, vindt Stensager onterecht. Op overtuigende wijze brengt hij de persoon Mengele in het juiste perspectief en de juiste proportie. Volgens de auteur was Mengele een kind van zijn tijd. Hij beschrijft het vooroorlogse klimaat in Duitsland waarin artsen openlijk discussieerden over het euthanaseren van gehandicapten, zowel uit genade voor het mensonwaardige leven dat ze zouden leiden als vanwege de degeneratie van het Duitse ras die ze zouden veroorzaken. In de tijd dat Mengele opgroeide en studeerde bevond de medische ethiek zich al op een hellend vlak en dat werd alleen maar erger toen de nazi’s aan de macht kwamen en de rassenpolitiek in de praktijk gebracht kon worden. De euthanasie van gehandicapten waaraan de nazi’s in 1939 begonnen – bijna vier jaar voordat Mengele in Auschwitz ging werken – was nog slechts het begin.

Terwijl in populaire publicaties Mengele wordt afgeschilderd als een uitzonderlijk individu, betoogt Stensager dat hij slechts één van de vele artsen was, die de medische ethiek volledig uit het oog verloren en zich volledig ten dienste stelden aan de nieuwe machthebbers. Niet alleen het euthanasieprogramma werd uitgevoerd met bereidwillige medewerking van artsen en ander medisch personeel, maar ook aan de uitroeiing van de Joden zijn Duitse medici mede schuldig. Naast Mengele werkten minstens nog 38 andere artsen en tandartsen in Auschwitz, die allemaal hun taak hadden in het vernietigingsproces. Velen van hen waren betrokken bij de selectie op de perrons of zagen toe op de vergassingen. Dat Mengele het actiefst betrokken was bij de selecties komt volgens de schrijver mede omdat hij ook langer dan andere artsen in Auschwitz werkzaam was. Ook de medische experimenten op menselijke proefpersonen van Mengele zijn volgens hem niet uitzonderlijk. In een apart hoofdstuk geeft hij een onthutsende opsomming van vergelijkbare gruwelijke experimenten die in andere concentratiekampen uitgevoerd werden door collega’s van Mengele. De “Untermenschen” die zich in de concentratiekampen bevonden, vormden een groot potentieel aan proefpersonen voor hun twijfelachtige wetenschappelijke onderzoek.

Eén vraag blijft in het boek helaas onbeantwoord en dat is of de nazi-experimenten van Mengele en zijn collega’s iets bijgedragen hebben aan de wetenschap. Dat is uiteraard een enorm controversiële kwestie, want zo lijkt impliciet enige goedkeuring aan deze gruwelijke experimenten gehecht te worden. Maar ook wanneer bepaalde resultaten daadwerkelijk van enig nut zijn geweest, neemt dat niet weg dat de toegepaste methoden door elk weldenkend mens afgekeurd zullen worden. Het niet beantwoorden van deze vraag voedt echter speculaties. Op de Nederlandse Wikipedia lezen we op het moment van schrijven van deze recensie bijvoorbeeld dat voor het huidige ontwerp van de aardlekschakelaar de experimenten van Mengele van belang zijn geweest. Een betrouwbare bron voor deze bewering ontbreekt. Weliswaar beschrijft Stenslager dat Mengele stroomstoten toediende op proefpersonen om te kijken welke stroomsterkte dodelijk voor hen was, maar in hoeverre de resultaten van dit en andere experimenten heden ten dage nog altijd van nut zijn blijft onbesproken. Dat is een gemis, want de schrijver – die een heleboel andere geruchten en boute stellingen wel in perspectief brengt of ontkracht – had een heleboel onduidelijkheid kunnen wegnemen. Gezien zijn objectieve en nuchtere aanpak was hij bij uitstek de geschikte persoon om deze vragen te beantwoorden.

Aan het ontbreken van een antwoord op bovengenoemde vraag moet ook weer niet te zwaar getild worden. Stensager slaagt er tenslotte wel in om een einde te maken aan andere mythes rond Mengele. Hij brengt hem niet alleen terug tot menselijke porporties en plaatst hem in de tijdsgeest van toen, maar ook ontkracht hij de vele bizarre geruchten over het naoorlogse leven van Mengele, die mede in het leven geroepen zijn door nazi-jager Simon Wiesenthal. In tegenstelling tot wat nog vaak gedacht wordt, leefde de gevluchte nazi na de oorlog geen volkomen onbezorgd leven en pakte hij zijn carrière als arts nooit meer op, laat staan dat hij zich ooit nog opnieuw schuldig maakte aan medische experimenten. Weliswaar had hij geen financiële zorgen dankzij de steun van zijn familieleden in Duitsland die een fabriek in landbouwmachines bezaten, maar vooral de laatste jaren voor zijn dood in 1979 was hij een gebroken man. Bang om gearresteerd te worden en getergd door depressies, lichamelijke ziekten en eenzaamheid was er niks meer over van de knappe, charmante nazi-officier die jarenlang de nachtmerrie was van velen.

Het is een heel schrale troost voor zijn slachtoffers of hun nabestaanden, want dat Mengele hen onvoorstelbaar veel onrecht aangedaan heeft, dat wordt door Stensager volledig onderschreven. Hij waarschuwt alleen dat het niet zozeer een individu als Mengele is dat we moeten vrezen, maar de aantasting van de medische ethiek en menselijke waardigheid in brede zin. “De les die de geschiedenis van Josef Mengele ons ook nu nog kan leren,” zo schrijft hij, “is […] dat de autonomie en integriteit van het individu, ongeacht geslacht, ras en religieuze of politieke overtuiging ook in de toekomst als verplichtend principe moet worden gekoesterd.” Het is een belangrijke boodschap voor een breed publiek en daarvoor is dit boek, vanwege de prettige schrijfstijl, ook geschikt. Hetgeen Stensager over Auschwitz schrijft en over de medische experimenten is echter voor hen die al meer over de Holocaust gelezen hebben een grotendeels bekend verhaal. Voor hen zijn de hoofdstukken over het voor- en naoorlogse leven van Mengele een stuk interessanter, al bevatten deze ook geen nieuwe feiten of baanbrekende wetenschappelijke inzichten. Wat de schrijver gedaan heeft is om aan de hand van reeds bekende bronnen en bestaande wetenschappelijke publicaties de feiten nog eens duidelijk op een rijtje te zetten voor een ieder die daar belangstelling in heeft. Dat is hem goed gelukt.