De Hongaarse speelfilm “Sorstalanság” is gebaseerd op de gelijknamige roman van de Joodse Hongaar Imre Kertesz aan wie in 2002 de Nobelprijs voor de letteren werd uitgereikt. Zijn boek is semi-autobiografisch, want net als zijn hoofdpersoon overleefde hij als tiener in de concentratiekampen van de nazi’s. De film werd internationaal uitgebracht als “Fateless”, alhoewel de correcte Engelse vertaling van de Hongaarse titel eigenlijk “Fatelessness” is. Het verhaal gaat over de 15 jaar jonge Hongaars Joodse jongen Gyuri Köves uit Boedapest. Nadat zijn vader is gedeporteerd naar een “werkkamp” wordt ook hij opgepakt en overgedragen aan de nazi’s. Hij komt terecht in het beruchte vernietigingskamp Auschwitz-Birkenau, maar overleeft de selectie voor de gaskamer omdat hij zich ouder voordoet dan hij is en daarom als dwangarbeider aangewezen wordt. Wat volgt is een periode vol vernederingen en ontberingen.

Vanuit Auschwitz-Birkenau komt Gyuri terecht in de concentratiekampen Buchenwald en Zeitz in Duitsland. Vanwege een ernstige ontsteking aan zijn been belandt hij uiteindelijk, meer dood dan levend, in de ziekenboeg. Wanneer hij voldoende hersteld is, is het kamp inmiddels bevrijd door de Amerikanen. Gyuri ontmoet een Amerikaanse sergeant (een rol van Daniel Craig) die hem aanraadt om naar de Verenigde Staten te emigreren om te studeren. Gyuri neemt zijn raad niet aan, maar keert terug naar Boedapest. Hier ontdekt hij dat zijn vader is omgekomen. Zijn huis wordt bewoond door onbekenden. De vriendin van zijn vader woont inmiddels samen met een ander. Alle zekerheden van voor de oorlog zijn weggevallen en de toekomst is onzeker. Hoe afschuwelijk het leven in een concentratiekamp ook was, hij had er zijn vrienden en was het leven een stuk eenvoudiger doordat elke dag hetzelfde was en alles door anderen beslist werd. Nu staat hij er echter helemaal alleen voor…

Wat bijzonder is aan deze film is het grote verschil in de wijze waarop de kijker Gyuri’s verblijf in de concentratiekampen ondervindt en de wijze waarop hij dit zelf na zijn terugkeer in Boedapest ervaart. Bij zijn terugkeer waren zijn emoties vervlakt en stond hij voor zoveel onzekerheden dat hij iets als heimwee voelde naar het concentratiekampleven. Het leven was daar “zuiverder en eenvoudiger”, zo zegt hij. “Zelfs bij de schoorstenen in de adempauzes tussen de folteringen was er iets wat op vreugde leek. De mensen vragen alleen naar de gruwelen, terwijl ik voortaan over de vreugde van de kampen moet praten als ze het vragen.” De kijker ziet echter amper vreugde, maar hoofdzakelijk een hel waar het leven gedomineerd wordt door honger, ziekte en de dood. Zelfs het kleinste lichtpuntje is vrijwel onzichtbaar. Dit neerslachtige aanzien wordt nog eens versterkt door de vrijwel kleurloze beelden en de zeer realistische reconstructie van een kampcomplex vol modderpoelen, grauwe barakken en prikkeldraad. Het schijnt zelfs dat Irme Kertész zo gechoqueerd was door de realistische weergave van het kamp Buchenwald dat hij de filmset overmand door emoties verliet.

“Fateless” lijkt aanvankelijk een vrij monotone film. Dat is geen punt van kritiek, want het dagelijkse leven in een concentratiekamp was met de dagelijks terugkerende uitputtende appels, de geestdodende arbeid en het gebrek aan enige luxe en ontspanning ontzettend monotoon. De sleur kon enkel beëindigd worden door de dood. Van het (over)leven in de concentratiekampen geeft de film zodoende een zeer realistische weergave die ontbreekt in veel andere Holocaustfilms, zoals “Schindler’s List” (1993) en “The Pianist” (2002) waarin niet de sleur en ellende in de concentratiekampen, maar juist bepaalde uitzonderlijke gebeurtenissen verfilmd zijn, waarin in veel gevallen heldenmoed centraal staat.

Toch blijkt “Fateless” veel meer lagen te hebben dan enkel de weergave van het concentratiekampleven. Dat wordt eigenlijk pas duidelijk aan het eind van de film wanneer Gyuri terugkeert in Boedapest en hij filosofeert over zijn verblijf in de concentratiekampen en vooruit probeert te kijken naar de toekomst. Zijn filosofie is in eerste instantie misschien moeilijk te begrijpen, maar uiteindelijk is de conclusie dat zelfs onder de meest gruwelijke omstandigheden er kleine lichtpuntjes zijn waaraan iemand zich kan vastgrijpen. In de ruïnes van een verwoeste stad als Boedapest kon Gyuri na de bevrijding zijn leven weer oppakken. Deze conclusie en afloop is feitelijk niet anders dan in veel andere films en boeken over de Holocaust. Het is mensen eigen om zelfs onder de meest grote rampspoed hoop te putten uit de kleinste dingen om zich erdoorheen proberen te slepen om nadien opnieuw te beginnen met leven.