Het is juni 2002 wanneer de Franse priester Patrick Desbois voor het eerst het Oekraïense stadje Rava-Roeska bezoekt. Tijdens de Tweede Wereldoorlog heeft zijn grootvader hier als Franse soldaat gevangen gezeten in een kamp van de nazi’s. Daarover werd in de familie zelden gesproken, maar eenmaal liet Patricks opa zich ontvallen hoe moeilijk het leven in het kamp was: “[…] er was niets te eten, er was geen water, we aten kruiden en paardenbloemen. Maar voor de anderen was het erger!” De anderen waren de Joden, waarvan er in Oekraïne in totaal circa 1,5 miljoen geëxecuteerd werden door Duitse moordeskaders, de zogenoemde Einsatzgruppen. Nadat Desbois het voormalige kamp van zijn opa teruggevonden heeft, besluit hij ook het lot van de Joden uit de stad te onderzoeken en op zoek te gaan naar de massagraven. Als hij de burgemeester vraagt waar de Joden begraven zijn, antwoordt die: “Daar weten wij niets van.” Over de uitroeiing van de Joden, de Holocaust, houdt men zich in Oekraïne liever van de domme.

Als hoofd van het bureau van de Franse bisschoppen voor relaties met het Jodendom en adviseur voor het Vaticaan blijft de Holocaust Desbois fascineren. Een jaar later bezoekt de priester nogmaals de stad, waar hij nu wel geholpen wordt door het stadsbestuur. De locoburgemeester brengt hem in contact met getuigen van de massamoord. Desbois wordt in de auto en over modderpaadjes meegenomen naar een gehucht een paar kilometer buiten de stad. Daar wacht een grote groep armoedig uitziende ouderen op hem, sommigen hebben hun geit aan een touw meegenomen. Ze vergezellen hem naar het massagraf van de laatste Joden van Rava-Roeska en doen om de beurt hun verhaal. “Ik heb gezien hoe de laatste Joden door de Duitsers zijn doodgeschoten”, zo vertelt de eerste. “Ik herinner me het bloed dat na de executie in een stroompje over het pad liep.” Een ander vult aan: “De Duitsers hadden granaten die ze na de executie van de Joden in de kuil gooiden omdat er nog een heleboel leefden. Op een dag zag ik het uiteengereten lichaam van een vrouw hoog in de boom hangen. Die boom daar. Ik moest in de boom klimmen om het lichaam naar beneden te halen en in de kuil te leggen.” Pastoor Desbois staat er roerloos bij en hoort aan hoe deze mensen het zwijgen over dit deel van de Holocaust doorbroken hebben.

Verbaasd door het feit dat zoveel mensen getuige zijn geweest van de massa-executies en daarover nog hun verhaal kunnen doen, besluit Desbois zijn onderzoek voort te zetten in heel Oekraïne. Met een team van tolken, fotografen, archiefonderzoekers en een ballistisch deskundige doorkruist hij sinds 2004 het land op zoek naar ooggetuigen en sporen van massagraven. Omdat de joodse wetten het verbieden om de laatste rustplaatsen van Holocaustslachtoffers te verstoren, graven ze enkel de patroonhulzen op, die ze opsporen met een metaaldetector. Het aantal patroonhulzen staat gelijk aan het aantal slachtoffers, aangezien er door de nazi’s gewoonlijk voor elke Jood één kogel gebruikt werd. In zijn boek “Holocaust door kogels” doet Desbois uitgebreid verslag over zijn project. Hij vertelt hoe hij en zijn team ooggetuigen opsporen en hen aan het praten krijgen en wat voor schokkends ze hem allemaal vertellen. Meerdere interviews zijn integraal opgenomen in het boek. Behalve dat die de lezer confronteren met alle gruwelijke kanten van deze minder bekende kant van de Holocaust, geven ze ook nieuwe inzichten. Zo wordt meestal aangenomen dat de executies plaatsvonden op afgelegen locaties, ver weg van pottenkijkers. Het tegendeel is waar, zo toont Desbois aan. Executies vonden heel vaak plaats in of vlakbij dorpen onder het toeziend oog van de lokale bevolking, die door de Duitsers ook gedwongen werd mee te helpen, bijvoorbeeld door de graven te delven of te dichten, door te koken voor de Duitse troepen of door de Joden te bewaken.

Desbois’ boek is geen wetenschappelijke verhandeling over de Holocaust in Oekraïne. Het bevat naar verhouding maar weinig historische informatie, zoals de ontwikkelingsgeschiedenis van de massa-executies, en de schrijver presenteert weinig door hem aangetoonde onderzoeksresultaten, zoals schattingen van slachtofferaantallen. Het draait met name om de getuigenissen, wat zeker geen zwakte is, want alle verklaringen bij elkaar vormen een geloofwaardig en niet te ontkennen beeld, dat historici zullen omarmen. De vergelijking tussen Desbois en zijn landgenoot Claude Lanzmann is onontkoombaar. In zijn filmdocumentaire “Shoah” uit 1985 interviewt Lanzmann daders, slachtoffers en omstanders en brengt hij de Holocaust dichter bij de kijker. Desbois werkt verder in ongeveer diezelfde traditie en met succes. Zijn boek is net zo ontboezemend als “Shoah” en zou door elke Holocaustdeskundige gelezen moeten worden. Uitgeverij Verbum zorgde voor een verzorgde uitgave met veel indrukwekkende kleurenfoto’s, enkele duidelijke geografische kaartjes en verhelderende noten. Het is een zeer lezenswaardig boek, maar de vele angstaanjagende details zullen waarschijnlijk nog lang in het hoofd van de lezer blijven spoken.