Het verhaal van Mala Zimetbaum is eerder verteld. In verschillende varianten en in verschillende vormen. Het korte leven van de heldhaftige in Polen geboren Antwerpse Jodin en haar dramatische dood vormde inspiratie voor verschillende boeken, films en toneelstukken. Niet zelden overgoten met een romantisch sausje en soms met wel erg verregaande artistieke vrijheid. Haar lotgevallen komen ook aan bod in de even indrukwekkende als schrijnende documentaire ‘Overleven en Verzet in Auschwitz’ van de Franse documentairemakers Stéphanie Perrin en Sarah Timperman. Wie door de Montensstraat in de Antwerpse wijk Borgerhout wandelt, kan niet om de enorme muurschildering heen met de afbeelding van Zimetbaum van zes verdiepingen hoog op de zijgevel van een weinig fraai appartementsgebouw. En ook in de kampgetuigenis ‘De verdronkenen en de geredden’ van de Italiaanse schrijver en Holocaustoverlevende Primo Levi komt Zimetbaum voorbij.

Maar niet eerder was er een biografie. Die lacune is nu opgevuld met het boek ‘Mala Zimetbaum, heldin van Auschwitz’ van de Duitse journaliste en historica Barbara Beuys. Beuys, die eerder onder andere een biografie schreef over Sophie Scholl, heeft het aangedurfd om ondanks het gebrek aan nagelaten papieren sporen van Mala, haar levensverhaal op te tekenen. Een levensverhaal dat begint en eindigt in Polen. Geboren in 1918 in Brzesko, nabij Krakau, groeide Mala op in het anti-Joodse sentiment in het katholieke Polen. Voortgestuwd door benarde financiële omstandigheden, pogroms en anti-Joodse economische maatregelen emigreerde het gezin Zimetbaum, na een korte periode in Duitsland te hebben vertoefd, in 1924 naar Antwerpen. Vader Pinkas, die blind was, met haar broer voorop. Twee jaar later volgden Mala en haar moeder.

Na de Duitse inval onderging de familie Zimetbaum de door de bezetter opgelegde anti-Joodse maatregelen. Tijdens de eerste razzia in Antwerpen, op 22 juli 1942, sloeg het noodlot voor Mala toe en werd zij op het station van Antwerpen gearresteerd. Via Breendonk en de Dossinkazerne in Mechelen, werd zij uiteindelijk op 15 september 1942 op transport gezet naar Auschwitz-Birkenau. Daar aangekomen, selecteerde de SS haar om te werken als vertaalster en koerierster tussen het mannenkamp van Auschwitz en het vrouwenkamp in Birkenau. In Auschwitz ontpopte Mala zich tot een heldhaftige vrouw. Door haar rol als vertaalster en koerierster had ze meer bewegingsvrijheid in het kamp – een voorrecht dat ze gebruikte om medegevangenen te helpen, voedsel en berichten door te geven aan medegevangenen en zelfs verschillende mensen uit de gaskamer te houden. Het leverde haar de bijnaam ‘Mala la Belge’ op.

In het kamp werd Mala verliefd op de Poolse politieke gevangene Edek Galinski. Samen wisten ze in juni 1944 uit het kamp te ontsnappen, maar werden op 6 juli weer gearresteerd nabij de Tsjechoslovaakse grens en naar Auschwitz teruggebracht. Wat later inspiratie zou worden voor menig geromantiseerd liefdesverhaal. Minder romantisch was hun lot. Waarschijnlijk – er zijn geen officiële documenten over hun dood en de getuigenissen spreken elkaar tegen – werden beiden op 15 september 1944 ter dood gebracht.

Op een enkel kattebelletje na heeft Mala geen brieven, dagboeken of andere geschriften nagelaten. Maar Beuys is er in geslaagd om de omstandigheden en context waarin Mala verkeerde overtuigend weer te geven. Ze blijft daarbij bij feiten en stoot zich niet aan de steen van gissen naar wat Mala al dan niet gedacht of gevoeld zou hebben. Het portret dat Beuys van Mala heeft geschilderd is ontdaan van de geromantiseerde en soms zelfs bijna mythische franje die in menig verhaal over haar is aangedikt. De biografie van Mala Zimetbaum bewijst dat de realiteit zich niet laat overtreffen door wat men kan verzinnen.