Gerechtelijke processen zijn zelden eenvoudig, maar de rechters in Tokio zagen zich van 1946-1948 wel voor een heel zware taak gesteld. Ze moesten Japanse oorlogsmisdadigers berechten, op een manier dat recht werd gedaan aan alle betrokken landen, maar daarbij ook bijdragen aan de hervorming van de Japanse maatschappij en politiek. Een van de belangrijkste (potentiële) verdachten mocht echter niet aangeklaagd worden. Als het even kon, moest hij zelfs worden gezuiverd van alle blaam. Voeg daar (oplopende) spanningen aan toe, tussen de aanklagers en rechters, maar ook onderling. Dan heb je het recept voor een uitgebreid en onderhoudend boek, over een wat ondergesneeuwde (juridische) episode in de naoorlogse geschiedenis. Dit is geschreven door de historicus en hoogleraar aan Princeton Gary J. Bass. Hij heeft meerdere werken op zijn naam staan over internationaal (straf)recht en geschiedenis.

Al tijdens de oorlog werd er druk overlegd over de berechting van Duitse en Japanse oorlogsmisdadigers. Van de geallieerden zelf zou (uiteraard) niemand in de beklaagdenbank komen. Net als in Duitsland moest er in Japan een internationaal militair tribunaal komen, dat zou oordelen over de belangrijkste verdachten. Ook kleinere vissen mochten de dans echter niet ontspringen. Daarbij werd vooral jacht gemaakt op degenen die ervan werden verdacht wreedheden te hebben begaan tegen geallieerde krijgsgevangenen. De Japanners wisten dit ook en troffen hun voorbereidingen. Dat wil zeggen, zij begonnen een goed gecoördineerde operatie waarbij zo veel mogelijk archiefmateriaal werd vernietigd. Ook (krijgs)gevangenen die belastend zouden kunnen verklaren over de Japanse experimenten op het gebied van biologische oorlogsvoering, werd het zwijgen opgelegd.

Het boek bevat uitgebreide (biografische) schetsen van alle betrokken hoofdpersonen. Dit is verhelderend en geeft inzicht in hun houding tijdens het proces. Ook geeft het veel achtergrondinformatie over de Tweede Wereldoorlog. Er wordt zo niet alleen een tijdsbeeld gegeven van het conflict in Azië, dat feitelijk al begon in 1931, maar ook van de ontluikende Koude Oorlog en de Chinese burgeroorlog. Al deze bijkomende informatie zorgt er echter wel voor dat het verhaal over het daadwerkelijke proces soms wat ondergesneeuwd raakt.

De auteur schuwt een kritisch oordeel niet. De hoofdaanklager, Joseph Keenan, wordt door hem omschreven als: "Een imposante verschijning. Maar hij bleek een praalzieke man te zijn die weinig voor elkaar kreeg … en hij dronk zoveel dat iedereen op de rechtbank het erover had." Meer betrokkenen worden door hem op weinig vleiende manier gekenschetst. Het zijn echter geen loze kreten. Zijn standpunten zijn goed onderbouwd. General Douglas MacArthur, de gouverneur van het bezette Japan, noemt Bass aan de ene kant kleingeestig, toneelmatig en egocentrisch. Aan de andere kant "bijna net zo moedig en intelligent als hij zelf dacht dat hij was". Met beide beschrijvingen geeft hij een rake typering.

Alle overwinnaars van de oorlog in de Pacific, waartoe ook Canada en Nederland werden gerekend, mochten rechters afvaardigen naar Tokio. Het totaal kwam uiteindelijk op elf. Een aantal komt uitgebreid aan bod in het boek. Zoals de Chinees Ju-ao Mei die zich ondanks zijn armoedige afkomst uit een land dat steeds verder afgleed in een spiraal van geweld en wetteloosheid, wist op te werken tot een van de jongste rechtsgeleerden van zijn tijd. Zijn uiteindelijke lot was echter zeer triest.

Henry Stimson, de Amerikaanse minister van oorlog, krijgt veel lof toegezwaaid. Mede dankzij zijn lobbywerk werd besloten tot het instellen van de tribunalen van Neurenberg en Tokio. De bijdrage van de andere geallieerde mogendheden bij het tot stand komen van de internationale processen tegen oorlogsmisdadigers wordt wat weggemoffeld. Terwijl de Britten en Sovjets, zeker in de voorgeschiedenis van het Proces van Neurenberg, een belangrijke rol hadden.

De voorbereiding van de rechtszaak verliep alles behalve soepel. De Britten pleitten ervoor dat er een Indiase rechter moest worden toegevoegd. Dit leidde tot een hoop geharrewar tussen de geallieerde mogendheden waarbij allerlei argumenten van stal werden gehaald. Van bijdrage aan de oorlogsinspanningen en aantallen slachtoffers per land, discriminatie, tot de (on)wenselijkheid van het uitbreiden van het aantal rechters. Uiteindelijk werd er een compromis gesloten, waarbij vlak voor aanvang een Filipijnse en een Indiase rechter werden toegevoegd. Daarna beseften de Britten echter pas dat ze geen geschikte kandidaat hadden. Na een overhaaste en rommelige procedure viel de keuze op de voormalige rechter van het Indiase hooggerechtshof Radhabinod Pal. Die voor zijn benoeming niet uitgebreid kon worden doorgelicht. Iets waar de Britten (en de andere betrokkenen), gelet op Pals afwijkende opstelling tijdens en na het proces, heel veel spijt van zouden krijgen. Pal kwam pas aan toen de rechtszittingen al begonnen waren. Tegenwoordig zou dat in juridisch opzicht niet meer worden geaccepteerd.

Na het begin van het proces waren de discussies allerminst voorbij. Tijdens een van de zittingen brak een ordinaire woordenwisseling uit tussen de hoofdaanklager en de rechtbankpresident. Het zou niet de laatste keer zijn dat het tot een openlijke ruzie kwam in de rechtbank. De rechters waren het ook onderling niet eens, bijvoorbeeld over de juridische basis van het proces. Dat was natuurlijk ook een heikel punt. Tokio was een van de eerste internationale strafrechtprocessen in zijn soort. Deze discussie zet ook nu nog veel pennen in beweging en Bass gaat er dan ook uitgebreid op in. Het voert te ver om op deze plaats de diverse juridische argumentaties uit de doeken te doen. (De geïnteresseerde kan er meer over lezen in het artikel over het Proces van Neurenberg.) Een van de conclusies in het boek is wel dat de verdachten, in tegenstelling tot wat in veel revisionistische bronnen wordt beweerd, een eerlijk proces kregen.

Bass heeft ook zeker oog voor de zwaktes van het proces. Zoals hij fijntjes opmerkt was de Sovjet-Unie "precies het soort onbetrouwbare agressor dat terecht gewezen zou moeten worden door internationale juridische instituten". In plaats daarvan klaagde zij nu aan. In Tokio werd de schuld hoofdzakelijk bij de militairen gelegd, waardoor de (burgerlijke en industriële) elite buiten schot bleef, met als bekendste voorbeeld de keizer. Japan werd in Tokio onder meer verweten dat het met geweld een imperium heeft willen opbouwen, terwijl de westerse landen, ook Nederland, op dat moment druk bezig waren hun koloniale bezittingen met geweld terug te veroveren of te behouden.

‘Het Tokiotribunaal’ is toegankelijk geschreven. Dat is knap voor een (juridisch) complex onderwerp als dit. Er is aandacht voor alle aspecten van het proces. De conflicten tussen de rechters en aanklagers zouden niet misstaan in het scenario van een ‘advocaten’-serie. De onderlinge haat en nijd voorzien het boek van smeuïge details, maar soms bekruipt ook wel het gevoel dat deze verwikkelingen niet zo uitgebreid belicht hadden hoeven worden. Dit aspect moet genoemd worden, maar krijgt nu wellicht onevenredig veel aandacht. Iets minder had geen afbreuk gedaan aan het verhaal.

Het is opvallend hoe de visie op het Tokiotribunaal gedurende de tijd veranderde. Zowel in Japan als China werd het proces in wisselende volgorde geroemd, zwaar bekritiseerd en later weer geprezen. Ook internationaal wordt op diverse manieren omgegaan met de erfenis van Neurenberg en Tokio. De Russische president Vladimir Poetin verklaarde in 2020 nog dat het de plicht van de internationale gemeenschap was om de lessen van het Neurenbergtribunaal veilig te stellen. Bass merkt fijntjes op dat Poetin de naoorlogse rechtsorde verheerlijkt, terwijl zijn troepen over internationale grenzen marcheren. Ook over de Verenigde Staten is hij echter kritisch. Slechts enkele Amerikaanse politici zijn zich volgens de auteur bewust van de lessen van Tokio. Hopelijk draagt ‘Het Tokiotribunaal’ bij aan meer bekendheid. Over dit proces is lang niet zo veel geschreven als over zijn evenknie in Neurenberg. Met dit boek wordt deze lacune in de geschiedschrijving meer dan gevuld.