Hoe is het toch mogelijk dat veel Nederlanders de geschiedenis van de April-meistakingen van 1943 niet kennen? Na de provinciale verkiezingen van 2023 werd het verschil tussen Randstad en provincie heel duidelijk. Het is makkelijk om te veronderstellen dat het verschil van nu ook al gold in 1943. Waarom wordt de Februaristaking van 25 en 26 februari 1941 breeduit herdacht en de stakingen die voornamelijk in de provincie plaatsvonden in april en mei 1943 niet? Sterker nog: deze stakingen worden niet alleen niet herdacht, zij zijn bij het grote publiek ook nauwelijks bekend.

Op 4 april 2023, 80 jaar na de uitbraak, is het boek ‘Staken op leven en dood’ uitgebracht. De samenstellers van dit boek zijn Erik Dijkstra en Hans Morssinkhof. Behalve het boek is er ook een televisieserie gemaakt door BNNVARA die eind april 2023 wordt uitgezonden.

Wat ligt er achter dit grote, zo niet grootste onbekende oorlogsverhaal van de Tweede Wereldoorlog? Volgens Loe de Jong was deze gebeurtenis zelfs een sleutelmoment in de bezetting. Hij noemt deze korte periode een waterscheiding.

Aan de hand van persoonlijke anekdotes van overlevenden of hun nakomelingen (vooral de derde generatie laat van zich horen) wordt een zeer helder beeld gegeven van deze periode. De staking bij Stork in Hengelo kan worden gezien worden als het begin van de stakingen. De stakingen liepen door tot in ieder geval 3 mei 1943. Een korte periode van nog geen week waarin stakingen in praktisch alle provincies onder werknemers van grote bedrijven zoals Stork, maar ook bij kleine ondernemingen met een klein aantal werknemers, uitbraken . Hoe de stakingen uitbraken is voor de schrijvers van dit boek minder interessant dan de ervaringen van de betrokken stakers, waar een groot deel van is geëxecuteerd. Sommigen van hen zijn pas na de oorlog geborgen, anderen zijn tot op heden nog niet gevonden. Juist dit lot maakt het boek zo persoonlijk beladen. Had het een ieder kunnen overkomen? Waren er specifieke voorwaarden aanwijsbaar die ertoe leidden dat Jan wel, maar bijvoorbeeld Piet niet werd geëxecuteerd?

Wat was de aanleiding dat er ongeveer 500.000 Nederlanders gingen staken? Aangenomen wordt dat de grote militaire verliezen van Duitsland tijdens de Slag om Stalingrad de aanleiding was dat bij Stork de staking uitbrak. De Duitse verliezen moesten vanuit Duitsland zelf worden aangevuld. Niet met militairen, maar met Duitse mannen die werkten in de oorlogsindustrie. Hun werk moest worden overgenomen door dwangarbeiders afkomstig uit de bezette gebieden, waaronder Nederland.

Op donderdag 29 april 1943 volgde de bekendmaking waarin Duitsland opriep dat alle oud-militairen van het Nederlandse leger zich "terstond" dienden te melden voor krijgsgevangenschap in Duitsland. In Hengelo werd snel gereageerd. Bij Stork liepen direct alle werkplaatsen leeg. Ook andere bedrijven in Hengelo volgden in rap tempo dit voorbeeld. Waarom de medewerkers van Stork Hengelo zo snel de werkplaatsen hebben verlaten is onbekend. Wel is duidelijk dat een jaar eerder – in april 1942 – bij Stork een Duitse eis was binnengekomen dat er 400 Stork-arbeiders in Duitsland te werk zouden worden gesteld. Stork wilde hier niet aan meewerken en een uitruil met de Duitsers van materialen, waaronder scheepsmotoren, voorkwam de uitlevering van 400 arbeiders. In het tussenliggende jaar werd er steeds nagedacht over hoe er in gelijksoortige situaties gestaakt zou worden. Toen op 29 april de bekendmaking volgde, leek de stakingsbereidheid volledig. De arbeiders legden het werk neer en gingen naar huis.

Na de eerste uitbraak van de stakingen in Hengelo volgden er in het gehele land stakingen. Zowel in de noordelijke provincies als in het zuiden. Minder werd er gestaakt in Zuid- en Noord-Holland. Wat de stakingen voor de arbeiders betekende, laat zich lezen aan de hand van een aantal verhalen van de stakers zelf, hun nabestaanden en van degenen die als vergeldingsactie door de bezetter werden geëxecuteerd. Persoonlijke verhalen laten zich niet samenvatten. Schrijnend zijn ze allemaal. Onbegrijpelijk ook. Standrechtelijke executies, zonder hoor en wederhoor, zijn vreselijk en voor vaders, moeders, kinderen, echtgenoten een langdurende nachtmerrie.

Een gruwelijk voorbeeld dat de auteurs aanhalen vond plaats in de provincie Groningen. In het noorden van het land was de oorlog tot dan toe aanwezig, maar er gebeurde niet veel. Zo kenden de inwoners in het Groningse dorpje Marum de Duitse bezetters persoonlijk. Er gebeurden geen gekke dingen en er werd vriendelijk naar elkaar gezwaaid. De Duitsers maakten min of meer deel uit van de samenleving. Tot de staking uitbrak en de Duitse militairen werden gedwarsboomd in hun transport van bouwmaterialen naar de nabijgelegen radarpost. Tot tweemaal aan toe werden boomstammen op de weg gelegd. In reactie hierop werden 16 willekeurige mannen en jongens (de jongste is dertien jaar) uit de buurt bij elkaar gebracht en later op de middag geëxecuteerd. Hun lichamen werden op een geheime plek begraven in het natuurgebied de Appelbergen. Hier zijn naar waarschijnlijkheid 34 slachtoffers van executies heimelijk begraven. Negentien van hen zijn na de oorlog, eind 1945, gevonden. Naar de andere slachtoffers wordt tot op heden nog gezocht.

Ten minste 184 slachtoffers zijn tijdens de April-meistakingen gevallen en de schrijvers verwachten dat er nog meer namen bijgeschreven zullen worden. Elk persoonlijk verhaal van direct betrokkenen of van hun familieleden gaat door merg en been en zal door de lezer niet snel worden vergeten. De invloed van de stakingen is daarna enorm geweest. Om Loe de Jong over de gevolgen van deze periode te citeren: "Iedereen die niet pro-Duits was, was van nu af aan anti-Duits".

Het boek vertelt de verhalen die door meerdere interviewers/schrijvers zijn opgetekend. Kenmerkend is dat alle hoofdstukken op vergelijkbare toon zijn geschreven. De verhalen zijn meeslepend maar zonder sensatiezucht. De emoties komen van de vertellers. Hierdoor is het boek een authentiek document. Het laat ons kennismaken met slachtoffers en hun families en met wat het met hen heeft gedaan.

‘Staken op leven en dood’ is een zeer aanbevelingswaardig boek dat recht doet aan de stakers en hun familieleden die in een kleine week meer hebben meegemaakt dan in de vijf jaar dat de oorlog duurde. Met dit boek krijgen deze helden eindelijk de aandacht die zij verdienen.