Al in 1943 begon de bekende Sovjetschrijver Vasili Grossman te werken aan een groot, tweedelig epos over de slag om Stalingrad. In 1949 was het eerste deel voltooid, maar voor de Sovjetredacteuren van die tijd was Grossmans werk veel te realistisch en schokkend. Grossman, die al vaker de grens van het toelaatbare binnen het socialistisch-realisme had opgezocht, moest een reeks concessies doen, waarna het in 1952 tot publicatie kwam, onder de naam "Voor een rechtvaardige zaak". In 1959 voltooide Grossman het vervolg, "Leven en lot", waarin hij alle beperkende literaire eisen van zijn tijd liet varen. Zijn vrienden waren van mening dat publicatie uitgesloten was, maar Grossman besloot zijn boek toch naar een tijdschriftredactie sturen. De redacteur schrok zo van het werk dat hij, zonder Grossman te waarschuwen, het manuscript naar de KGB stuurde. Om "Leven en lot" geruisloos te laten verdwijnen kwamen er twee KGB-agenten bij Grossman aan de deur die alles wat met de roman verband hield in beslag namen. Grossman bracht de KGB'ers vervolgens naar de adressen waar zich afschriften van het manuscript bevonden en werd daarna weer netjes thuis afgezet.

Grossman zelf werd niet vervolgd, maar sprak van een 'arrestatie' van zijn roman en was er kapot van. Hij schreef een brief aan Nikita S. Chroesjtsjov en had een onderhoud met het hoofd van de ideologische afdeling van de partij om zijn boek terug te krijgen. Dit alles mocht echter niet baten (volgens de ideoloog vormde het boek een bedreiging voor de Sovjetstaat en zou het op zijn vroegst 'over twee- of driehonderd jaar' kunnen verschijnen) en Grossman stierf in 1964 als een gebroken man. Grossman was echter zo verstandig geweest om twee exemplaren van zijn roman aan vrienden te geven. In 1980 leidde dit tot publicatie van zijn magnum opus in Zwitserland en in 1988 werd het in de Sovjet-Unie gepubliceerd. Kort daarna dook de tweede kopie van het manuscript op, waarin Grossman zijn laatste correcties had aangebracht. Op dit exemplaar zijn latere drukken en vertalingen gebaseerd.

Tot zover deze inleiding, gebaseerd op het nawoord van de vertaalster, dat trouwens ook prima als introductie kan worden gelezen. "Leven en lot" is inderdaad onthutsend realistisch. In 959 pagina heeft Grossman geprobeerd alle facetten van de Grote Vaderlandse Oorlog in één boek te beschrijven. Hij doet dit door vele verschillende personages te volgen: een Joodse fysicus en zijn gezin, de stafofficieren van een tankkorps, een oude bolsjewiek in een Duits kamp, de mannen van een squadron jachtvliegers, een politiek officier in Stalingrad, een stafofficier bij een leger in de Kalmukkensteppe, een oude vrouw op weg naar een concentratiekamp, een groep soldaten in een huis in Stalingrad en nog vele anderen. Zelfs mannen als Adolf Eichmann en Joseph V. Stalin worden niet geschuwd. Vrijwel alle personages uit de roman behoren tot de familie Sjaposjnikov en aangetrouwde familietakken. In veel hoofdstukken gebeurt slechts weinig en spelen de overpeinzingen van en gesprekken tussen de hoofdpersonen de belangrijkste rol. In deze gesprekken wordt regelmatig felle kritiek op het Sovjetregime geuit. Vrijheid van meningsuiting en angst en wantrouwen spelen hier een belangrijke rol. Bijvoorbeeld bij commissaris Krymov, die het eigenzinnige garnizoen van Huis 6/1 weer op het ideologische rechte pad probeert te krijgen en later zelf slachtoffer wordt van het beleid dat hij zelf zo fanatiek probeerde uit te voeren. Of in Kazan, waar wetenschapper Strum zich op avonden met mede-intellectuelen weleens te ver laat gaan in het verkondigen van zijn mening, en later in grote angst leeft of er zich geen verklikkers in het gezelschap bevonden.

Er zijn overeenkomsten aan te wijzen tussen "Leven en lot" en Tolstois "Oorlog en vrede". Historische en fictieve personages en gebeurtenissen lopen door elkaar heen, en ook het concept van de 'alwetende verteller' heeft Grossman gebruikt. Zo heeft hij een aantal beschouwelijke hoofdstukken ingelast waarin hij zijn licht laat schijnen over zaken als de dood, het goede, antisemitisme en vriendschap. "Leven en lot" is wel een stuk grimmiger en aangrijpender dan "Oorlog en vrede". Verder put de Joodse Grossman vaak uit eigen ervaringen. Als correspondent voor de legerkrant Krasnaya Zvezda (Rode Ster) was hij in Stalingrad aanwezig tijdens de gevechten daar in 1942/1943. De hoofdpersoon van "Leven en lot", de tevens Joodse Viktor Pavlovitsj Strum, is gebaseerd op Grossman zelf. Grossmans moeizame huwelijk wordt geïllustreerd met het huwelijk van Strum en zijn vrouw. Grossmans vrouw en in 1943 overleden stiefzoon zijn ook in de roman terug te vinden als vrouw en stiefzoon van Strum. Grossmans moeder werd in 1941 in Oekraïne door de Duitsers geëxecuteerd en op haar is Anna Semjonovna gebaseerd, die in de roman een aangrijpende brief nalaat aan Strum waarin ze over de gebeurtenissen schrijft die voorafgaan aan de massa-executie die ook haar het leven zou kosten. "Op straat hoor ik vrouwen huilen en politiemannen schelden," schrijft Anna Semjonovna, "maar als ik naar deze bladzijden kijk is het net alsof ze me beschermen tegen een verschrikkelijke wereld vol leed. Hoe moet ik deze brief beëindigen? Waar moet ik de kracht vinden, mijn zoon? Zijn er menselijke woorden om mijn liefde voor jou uit te drukken? Ik kus je: je ogen, je voorhoofd, je haren. Weet dat de liefde van je moeder altijd bij je is, in tijden van geluk en in tijden van verdriet, niemand heeft de macht die te doden. Vitjenka... Dit is de laatste regel van je moeders laatste brief. Leef, leef, leef eeuwig... Mama."

Het enige puntje van kritiek op Grossmans meesterwerk is dat de hoeveelheid personages en decors te groot is. De lijvige roman kan niet in twee dagen worden uitgelezen en dan wordt het al snel verwarrend 'wie wie ook alweer was'. De diverse verschillende aanspreekvormen maken alles er niet makkelijker op (Viktor Pavlovitsj Strum wordt bijvoorbeeld aangesproken als Strum, Viktor Pavlovitsj, Vitja, Vitka en Vitjenka). Grossman heeft hier misschien wat te veel hooi op zijn vork genomen en had beter een aantal personen kunnen wissen.

"Leven en lot" is een fascinerende psychologische roman, met als rode lijn, naast de oorlog, angst en wantrouwen en het onsterfelijke streven naar vrijheid. Een verhelderend notenapparaat, een stamboom van de belangrijkste personages, een lijst van personages, enkele kaartjes, een nawoord en de brief die Grossman in 1962 aan Chroesjtsjov schreef, maken het boek compleet. De uitstekende vertaling van Froukje Slofstra verdienst trouwens ook een compliment.