De Weerbaarheidsafdeling (WA) was de geüniformeerde ordedienst van de NSB met als taak haar leden te beschermen tegen vijanden van de Beweging. Dat klinkt nogal reactief en wellicht zelfs onschuldig, maar in feite was de WA een verzameling knokploegen die zich schuldig maakte aan allerlei vormen van straatterreur en provocatieve geweldplegingen tegen (vermeende) tegenstanders. De leden van de WA deden dat weliswaar onder de vlag van de NSB, maar ze lieten zich weinig of niets gelegen liggen aan het kader van de NSB. De geschiedenis van de Weerbaarheidsafdeling van de NSB wordt gekenmerkt door: agressief activisme, straatterreur, eigenmachtig optreden, gebrek aan draagvlak, afzetten tegen autoriteiten, ordeloosheid, tegenstellingen, onvrede bij het NSB-kader, opheffing, camouflages, comeback, antisemitisme, dienstverlening aan de bezetter, leegloop en de definitieve opheffing in 1945.

Historicus Gertjan Broek deed uitgebreid en grondig onderzoek naar de WA in de periode 1932 – 1945. Het resultaat is het boek Uitschot in Uniform, de WA 1932 – 1945. Het is een bewerking van zijn dissertatie (2014) waarmee hij zijn onderzoek afrondde naar weerbaarheidskorpsen voor en tijdens de bezetting van Nederland. Met Uitschot in Uniform wil Broek zijn onderzoek toegankelijk maken voor een groter publiek. Hij is er zeker in geslaagd om de geschiedenis van de WA helder en duidelijk te beschrijven. Hij lardeert zijn beschrijvingen en duidingen met tal van concrete voorbeelden van onder meer acties van de WA. Af en toe wens je dat zo’n voorbeeld wel wat uitgebreider was behandeld. Zo blijft zijn weergave van de vernieling en mishandelingen in de Amsterdamse IJssalon Koco (24 februari 1941) tamelijk summier. De moord op WA-man Koot (februari 1941) alsmede de aanloop daar naartoe en de afwikkeling (indirect leidden deze gebeurtenissen tot de Februaristaking) behandelt Broek terecht wat uitgebreider.

Het voorbeeld van IJssalon Koco illustreert ook een andere beperking van de studie van Broek. Bij Koco rijst de vraag of zo’n voorval typisch was voor Amsterdam. Of zijn er ook voorbeelden van dit soort vooroorlogse terreuracties in de provincie? Wie het boek leest – en dat moet u zeker doen – zal zien dat Broek zich nogal heeft gefocust op de WA in de grote steden en dan vooral Amsterdam en omstreken. Af en toe maakt Broek kleine uitstapjes naar verder weg gelegen regio's, maar het zwaartepunt ligt toch vooral op de hoofdstad en omliggende gebieden. WA-activiteiten op het platteland worden wel af en toe genoemd, maar toch blijft de vraag in de lucht hangen of de bevindingen van Broek ook gelden voor de regionale takken van de WA. Waren er ook Koco’s in Dalfsen, Harlingen, Vlissingen en Vaals?

Er zijn nog wel meer beperkingen. Zo maakt Broek duidelijk dat de WA zich niet alleen verzette tegen de Nederlandse autoriteiten, maar ook tegen het leidinggevend kader van de NSB. WA-leden handelden met grote regelmaat tegen de instructies in. De actie bij IJssalon Koco is daar een voorbeeld van. De vraag blijft of dat eigenmachtig optreden alleen gold voor de grootstedelijke WA of ook voor de WA in de provinciale regio’s ver weg van Amsterdam. Nog een voorbeeld. Terecht besteedt Broek ruim aandacht aan de wandelclubs die na de opheffing van de WA (eind 1935) door voormalige WA’ers werden opgericht als camouflage voor WA-activiteiten. Broek laat wel zien dat de ledenlijst van Wandel- en sportvereniging Amsterdam een-op-een gelijk was aan de ledenlijst van het Vendel Amsterdam van de WA. Ook hier besteedt Broek vooral aandacht aan de grootstedelijke wandelclubs van Amsterdam en Den Haag. Waren die er dan niet op het platteland?

Het eigenmachtig optreden van de WA kwam onverkort terug nadat in mei 1940 de WA met nieuw elan op het toneel verscheen en een paar maanden later door Arthur Seys-Inquart erkend werd als legitiem weerkorps, maar zonder het recht wapens te dragen. Met het eigenzinnig optreden maakten de Duitsers echter vrij snel korte metten. Het draagvlak van de WA zowel bij de NSB als bij de bezetter werd steeds geringer en ook een groeiend aantal WA’ers koos ervoor om toe te treden tot organisaties als de Vrijwillige Hulppolitie, de Waffen-SS, de Landstorm en later ook de Landwacht. Vooral daardoor bloedde de WA langzaam maar zeker dood. Daarmee kwam een einde aan een organisatie die door haar optreden veel schade heeft toegebracht, zowel aan de NSB als aan de vele Nederlanders die de dupe werden van de straatterreur van de WA.

Gertjan Broek heeft binnen zijn zelfgekozen grenzen een bijzonder interessant en informatief boek geschreven. Voor de meeste lezers zal Uitschot in uniform een bron zijn met een overvloed aan wetenswaardigheden, beschrijvingen en overtuigende analyses. Wie meer over de WA wil weten en een goed beeld wil krijgen van de WA voor en tijdens de bezetting, kan eigenlijk niet om Uitschot in uniform heen. In die zin heeft Broek een belangrijke bijdrage geleverd aan het kennisbouwwerk van Nederland tijdens de bezetting en de aanloop daar naartoe, maar hij laat nog voldoende ruimte over voor verder onderzoek.