SS’er Josef Kotalla (1908-1979) was een van ‘De drie van Breda’: de laatste drie Duitse oorlogsmisdadigers van wie de mogelijk vervroegde vrijlating tot felle politieke en maatschappelijke debatten leidde. Tot op de dag van vandaag, 40 jaar na zijn overlijden, geldt Kotalla nog als de belichaming van het kwaad. Maar wie was deze man eigenlijk? In dit boek schetst Hoving een overzicht van het leven van Kotalla: van zijn kindertijd tot zijn overlijden. Hij probeert te achterhalen hoe Kotalla’s excessieve gewelddadige optredens in de oorlog te verklaren zijn.

Kotalla had geen gemakkelijke jeugd. Geboren in 1908 in een Duits gezin dat in toenmalig Pools gebied woonde waren ze buitenbeentjes. Hij had moeite met leren en werd regelmatig gepest door zijn drie jongere broers. Als tiener kreeg hij een ongeluk waarbij hij een hersentrauma opliep dat resulteerde in een dwangneurose. Na zijn schooltijd had Kotalla moeite om een baan te behouden. Toen Polen in 1939 bezet werd door de Duitsers en Kotalla in dienst trad bij de Schutzstaffel (SS), ging er een hele nieuwe wereld voor hem open. Hij voelde zich thuis in de wereld van regels en wetten. Maar ook hier voldeed hij niet aan de standaard die Heinrich Himmler stelde. Kotalla mocht niet naar het front maar kreeg werk als gevangenisbewaker in Scheveningen, waar hij zijn minderwaardigheidsgevoelens afreageerde op gevangenen.

Toen Kotalla in 1942 te ver ging in het mishandelen van een gevangene werd hij als straf overgeplaatst naar kamp Amersfoort; als postkamermedewerker, om hem uit de buurt van de gevangenen te houden. Kamp Amersfoort werd tijdens de oorlog geleid door een groep ongekwalificeerde, deels psychisch zieke, bewakers. Net als in de kampen in Duitsland was geweld dagelijks aan de orde. Nadat Kotalla een psychose kreeg werd hij niet weggestuurd van zijn positie; hij kwam in 1943 terug en werd zelfs direct bevorderd. Hij kwam weer in contact met gevangenen. Hij handelde vaak met onnodig geweld om het respect van zijn collega’s te krijgen en dit werkte. Hij verwierf macht en werkte zich in korte tijd op tot plaatsvervangend commandant. Vanaf 1944 begon Kotalla ook actief deel te nemen aan executies. Het zouden deze executies zijn die hem een levenslange gevangenisstraf zouden opleveren.

Toen in 1945 Kamp Amersfoort werd bevrijd door het Canedese leger werd Kotalla opgepakt. Twee jaar later begon het strafrechtelijk proces tegen de zeven beulen van Amersfoort. Kotalla werd veroordeeld tot de doodstraf. Zijn veroordeling was gebaseerd op 77 bewezen en toegegeven uitgevoerde executies en (deels) valse verklaringen van oud-gevangenen. Kotalla ging het gevecht tegen de doodstraf aan maar hij weigerde verantwoording te nemen voor de vele doden die hij op zijn geweten had. Hij beweerde alles in opdracht te hebben uitgevoerd en maar een radertje in de Duitse oorlogsmachine te zijn geweest. Al zijn gratieverzoeken zouden worden verworpen. Hij onderging verscheidene psychische onderzoeken waar verschillende diagnoses uit kwamen: neurotische persoonlijkheidsstoornis, dwangneurose, minderwaardigheidscomplex, eerzucht, prestatiedrang. Maar het leverde hem geen gratie op.

Maar Kotalla had geluk. In 1951 keerde koningin Juliana zich tegen de doodstraf. Kotalla’s straf werd omgezet in levenslang. Hij kwam met twee andere Duitse oorlogsmisdadigers terecht in de gevangenis van Breda. Hier begon hij een nieuw gevecht: om vervroegd vrijgelaten te worden. Dit zou een gevecht tot de dood worden. Maar Kotalla was ervan overtuigd dat het leed dat hem werd aangedaan (de gevangenisstraf) groter was dan het leed dat hij de (Joodse) gevangenen van kamp Amersfoort had aangedaan. In 1972 kreeg hij bijna zijn zin: de Drie van Breda zouden vervroegd vrijkomen. Maar Nederland kwam in opstand. Vooral de Joodse organisaties en het voormalige verzet protesteerden en demonstreerden net zo lang tot de politiek de vrijlating terugtrok. Het lot van de oorlogsslachtoffers en hun familie woog zwaarder dan dat van de laatste drie oorlogsmisdadigers.

In 1973 kreeg Kotalla een beroerte. Hij wilde graag naar huis om te sterven. Er werd een arts naar hem toegestuurd die een rapport moest schrijven als bevestiging dat Kotalla snel zou sterven. De Nederlandse overheid wilde niet hebben dat Kotalla thuis zou herstellen en in vrijheid zou doorleven. De arts die Kotalla kreeg toegewezen was nog steeds woedend over zijn ervaringen en verliezen tijdens de oorlog. Hij weigerde een positief rapport te schrijven.

"De duizenden gevangenen in de Duitse kampen mochten ook niet naar huis om te sterven."

Pas in 1979, inderdaad pas jaren na zijn beroerte, stierf Kotalla in de gevangenis. Tot het bittere einde weigerde de arts hem een kans op gratie te geven.