Eelco Nicolaas van Kleffens (1894-1983) wordt gezien als een van de meest invloedrijkste en belangrijkste ministers van Buitenlandse zaken van de twintigste eeuw. Van Kleffens was minister op dit departement van augustus 1939 tot maart 1946. In deze jaren diende hij als minister de vier oorlogskabinetten De Geer II, Gerbrandy I, II en III en het naoorlogse kabinet-Schermerhorn/Drees.

Gedurende deze periode hield Van Kleffens dagboeken bij. De dagboeken, vijf in totaal, zijn door samensteller Michael Riemens gebundeld en voorzien van een informatieve inleiding. Ze zijn nu voor het eerst integraal uitgegeven onder de titel ‘Majesteit, U kent het werkelijke leven niet’. Het boek levert verrassend nieuwe informatie over de oorlogskabinetten in ballingschap, het werk van minister Van Kleffens én, zoals de titel al doet vermoeden, het handelen van koningin Wilhelmina in oorlogstijd.

Minister Van Kleffens hield tijdens de oorlogsjaren niet structureel een dagboek bij. Hij schreef gedurende vijf (korte) periodes en begon hiermee in januari 1942. Drie van zijn dagboeken gaan over een reis naar de Verenigde Staten waarvan twee samen met koningin Wilhelmina. Een vierde dagboek beslaat een langere periode, namelijk van februari 1943 tot en met mei 1945. Hierin beschreef Van Kleffens zijn dagelijkse werkzaamheden. In het laatste dagboek schreef hij over zijn bijdrage aan de Conferentie van San Francisco van april tot juni 1945 waar de Verenigde Naties werden opgericht. Samen beslaan de dagboeken een groot deel van de bezettingsjaren. Hiermee zijn het waardevolle documenten over de politieke en diplomatieke geschiedenis van ons land in oorlogstijd.

Voor mensen uit zijn directe omgeving kon minister Van Kleffens zeer betrokken zijn. Personen die verder van hem af stonden, vonden hem vaak afstandelijk. De minister had een sterke persoonlijkheid en was een van de weinige vertrouwelingen van koningin Wilhelmina. Hij durfde ook als één van de weinige kabinetsleden de eigenzinnige vorstin tegen te spreken als hij niet met haar eens was. Dit deed hij meerdere malen. In de dagboeken schrijft hij veelvuldig over de vorstin. Dit is niet verwonderlijk omdat hij (en de oorlogskabinetten in het algemeen) veel met haar samenwerkte en Van Kleffens haar ook begeleidde bij haar reizen naar de Verenigde Staten.

De dagboeken van minister Van Kleffens geven veel informatie over de verschillende kabinetten in oorlogstijd. Omdat tijdens de oorlog er geen parlement was, had de koningin veel meer invloed op de regering dan in vredestijd het geval was. Gedurende de oorlogsjaren waren er verschillende crisissen tussen de vorstin en verschillende kabinetsleden. Hierdoor wisselde de samenstelling van het kabinet regelmatig.

De sterke persoonlijkheid en standvastigheid van de minister komt naar voren als hij door de koningin tweemaal wordt verzocht een nieuw kabinet te formeren en minister-president te worden. Hierbij zou hij de toenmalige minister-president Gerbrandy vervangen. Met Gerbrandy was Wilhelmina in conflict geraakt over onder andere de vraag hoe het naoorlogse Nederland eruit moest komen te zien. Van Kleffens weigerde. Hiermee liet hij zien dat hij zich niet van zijn eigen standpunten liet afbrengen en weloverwogen beslissingen kon nemen. Hij schreef over zijn keuze op 26 mei 1944:

‘Ik weigerde (1) omdat ik geen reputatie heb als kenner van binnelandsche vraagstukken, (2) omdat ik geen kennis heb van binnenlandsche aspecten der zeer uitvoerige terugkeer-maatregelen die zijn voorbereid, en (3) omdat ik het onjuist vind, deze zuivere interne crisis door aanwijzing van mij als Ministerpresident in de buitenlandsche sferen brengen.’

De koningin herhaalde haar verzoek ruim een half jaar later nog eens. Van Kleffens hield voet bij stuk en herhaalde op 5 februari tegenover Wilhelmina zijn eerdere standpunten.

De minister komt in het boek naar voren als een standvastige man, maar ook diplomatiek en staatsrechtelijk. Een voorbeeld hiervan is bijvoorbeeld op 18 september 1944, de dag nadat de geallieerden operatie Market Garden zijn begonnen. Minister-President Gerbrandy had op eigen initiatief spoorwegstakingen bevolen in het bezette deel van Nederland. Dit had Gerbrandy nooit op eigen gezag mogen doen. Van Kleffens maakte hier bezwaar tegen:

‘In den namiddag hoor ik dat de regeering spoorwegstaking heeft bevolen. Blijkbaar heeft Gerbrandy dit op eigen gezag gedaan; ik heb hiertegen wegens de ernst van het feit schriftelijk bezwaar gemaakt.’

Het algemene beeld van koningin Wilhelmina is dat ze in de oorlog een vastberaden, onverzettelijke vorstin was. In de dagboeken komt dat in een heel ander daglicht te staan. Als vertrouweling van de vorstin maakte Van Kleffens haar van heel dichtbij mee. Hij schreef veel van haar toespraken en oefende met haar veelvuldig de persconferenties die ze in Amerika moest houden. De minister beschrijft haar als een eigenzinnige vorstin die zich veelal niets aantrok van het staatsrecht en vaak onenigheid had met het Nederlandse kabinet. Verder komt ze naar voren als een vrouw die het moeilijk vond om met onbekende situaties om te gaan. Zo schreef hij over een bezoek aan president Roosevelt op 5 augustus 1942 waar de koningin een toespraak hield:

‘De koningin was zeer nerveus, hakkelde af te toe en sprak veel te zacht. Na afloop maakte ze de indruk van zeer opgelucht te zijn.’

Door de dagboeken heen is het verloop van de oorlog terug te lezen. De verslechterende situatie in het toenmalige Nederlands-Indië (waar hij als minister van Buitenlandse Zaken nauw bij betrokken was), de invasie op de stranden van Normandië, de luchtlandingen in Arnhem. Alle ontwikkelingen werden bijgehouden. Geen lange uiteenzettingen, maar korte notities:

‘Vanmorgen waren er radioberichten die op een invasie wezen, en voorwaar! Al spoedig bleek dat de invasie begonnen is. Iedereen is in spanning!’

Ook andere gebeurtenissen komen voorbij zoals het Amerikaanse bombardement op Nijmegen van 22 februari 1944, de dood van de honderden mannen na de aanslag op SS-Obergruppenführer Hanns Rauter of het overlijden van de Amerikaanse president Roosevelt in 1945.

In het dagboek staan veel onbekende feiten en gebeurtenissen. Direct na de publicatie van het boek riep een passage van 29 maart 1945 in de media bijvoorbeeld veel vragen op:

‘’s Middags kwam de Internuntius op mijn verzoek; ik had van H.M. (Hare Majesteit) opdracht, hem te vragen aan den Paus mede te deelen dat de Koningin in Brussel was gebleken dat de Koning van België en diens kinderen zich in gevaar bevinden van door de Duitschers te worden afgemaakt tenzij de hoogste Nazi-chefs in een veilig land asyl krijgen; deze mededeeling in de hoop dat de Paus wellicht iets wil doen.’

De vraag die deze passage opwierp, was of koningin Wilhelmina heeft overwogen, om met de Paus als tussenpersoon, hoge nazi’s te ruilen tegen de Belgische koning Leopold III die in gevangenschap werd gehouden door de Duitsers. Na zorgvuldig onderzoek is gebleken dat dit verzoek afkomstig was van de nazi’s zelf. De Nederlandse vorstin vond het juist een slecht idee bleek uit een brief van haar aan de Engelse koning:

‘There may still be a small possibility of saving Leopold and his children for his people, if of course in quite another way than by striking the bargain proposed by the Nazis.’

Minister Van Kleffens schreef slechts zelfden over persoonlijke omstandigheden. Als hij het al deed, zijn het enkele woorden of hooguit een paar zinnen. Een voorbeeld hiervan is op 8 augustus 1942 toen hij in Amerika was en bericht kreeg dat zijn vader was overleden. Hoewel het overlijden van zijn vader hem zeer trof, zijn het maar enkele zinnen die hij hieraan wijdde:

‘Telegram dat mijn Vader is gestorven, wat mij zeer treft, al was ik erop voorbereid. Hij is te Groningen naast mijn moeder begraven. Ik ben dankbaar dat dit in weerwil van de oorlogsomstandigheden mogelijk is gebleken. Veel herinneringen van korter en langer geleden komen in mij op.’

Wat de minister in zijn dagboeken vaak deed, was op subtiele wijze een kwalificatie geven over zijn gezelschap of een gebeurtenis. Hierin is hij dan, in tegenstelling tot zijn verdere handelen en spreken, verre van diplomatiek:

‘M. en ik lunchten bij het echtpaar Fraser; goede lunch, bijzonder matig gezelschap.’ Of ‘De dames stelden mij tientallen vragen, allen door elkaar heen kakelend en zonder zelfs het antwoord op de eigen vragen af te wachten, zoodat het mij alras verdroot.’ En na een dag lang vergaderen: ‘Sick en tired van zooveel holle welsprekendheid naar bed.’

Dagboeken zijn in de meeste gevallen niet geschreven om te worden uitgegeven en lezen dan ook niet altijd vlot weg. Dit geldt ook voor de dagboeken van Van Kleffens. De stijl is kort en zakelijk. Dankzij de informatieve inleidingen bij de dagboeken, is de samensteller erin geslaagd er als geheel een zeer lezenswaardig en uiterst informatief boek van te maken. Van harte aanbevolen!