In een aluminium veldfles en een blik, onder de grond in het voormalige vernietigingskamp Auschwitz-Birkenau, werden ze aangetroffen: de twee manuscripten van Zalmen Gradowski. De Pool van Joodse afkomst schreef ze in de tijd dat hij gevangen zat in het vernietigingskamp waar hij tewerkgesteld was in het zogenoemde Sonderkommando. De Joodse mannen van dit speciale arbeidscommando hielden zich bezig met de meest gruwelijke werkzaamheden in de gaskamers en crematoria. Ze moesten de slachtoffers gerust stellen en hen begeleiden naar de gaskamer. Na de vergassing was het hun taak de lijken uit de gaskamer te halen en die te verbranden. Door hun werkzaamheden konden ze hun eigen dood uitstellen, alhoewel hun overlevingskans nihil was. Zoals het merendeel van de leden van de Sonderkommandos overleefde ook Zalmen Gradowski Auschwitz niet. Hij kwam om het leven bij de opstand van het Sonderkommando in oktober 1944 toen hij en zijn lotgenoten erin slaagden crematorium II op te blazen. Nu kunnen zijn door uitgeverij Verbum gepubliceerde manuscripten getuigen van zijn afgrijselijke ervaringen “in het hart van de hel”.

Het is een bijzonder boek, geschreven door een ontwikkeld man met literaire ambities. Voor de oorlog schreef hij enkele novellen die hij liet lezen door één van zijn zwagers, een arts die na de oorlog als wetenschapper bij Holocaustinstituut Yad Vashem ging werken. Die was van mening dat Gradowski’s vooroorlogse teksten geen literaire kwaliteiten bezaten en dat ze teveel dichterlijke vervoering en te weinig concrete beschrijvingen bevatten. Hetzelfde geldt eigenlijk voor de manuscripten die Gradowski schreef in Auschwitz. De schrijfwijze is namelijk heel afstandelijk, alsof de schrijver zelf geen onderdeel uitmaakt van het verhaal. “Daar in de verte blinkt hun zo nabije thuis dat ze elke dag konden zien,” zo schrijft hij bijvoorbeeld, waarbij “hun” slaat op de Joden in Auschwitz. “Uit de verte hebben de hoge, witgekroonde bergen hun elke dag de groet overgebracht van hun eigen dierbare land. O, jullie goede oude bergen. Daar liggen jullie nu rustig te slapen, zorgeloos, in het maanlicht. En wij, jullie geliefde kinderen wier leven zo innig met jullie verbonden was, moeten van deze wereld weg, de dood in.” Het hele boek bestaat voor een aanzienlijk deel uit dergelijke passages vol beeldspraak en verschilt daarin hemelsbreed van bijvoorbeeld de boeken van Primo Levi en Elie Wiesel die juist heel erg gericht zijn op hun feitelijke ervaringen in Auschwitz.

Vergelijken we dit boek met het eerder in hetzelfde jaar verschenen “Sonderkommando Auschwitz” van Shlomo Venezia, uitgegeven door Ambo Manteau, dan komen we tot diezelfde conclusie. Venezia’s harde, feitelijke verslaglegging van zijn periode in het Sonderkommando beklijft veel meer dan Gradowski’s weinig concrete teksten. We kunnen er echter niet omheen dat de overige genoemde schrijvers de Holocaust overleefden (Venezia is één van de weinige leden van een Sonderkommando die de oorlog overleefden) en ze hun verslagen dus onder geheel andere omstandigheden schreven dan Gradowski. Zij konden hun ervaringen van een afstand bekijken, terwijl Gradowski er middenin zat. Gradowski’s manuscripten zijn juist zo uniek en tragisch omdat ze geschreven zijn door iemand die Auschwitz niet overleefd heeft. Dat we een historisch document met een bijzondere achtergrond onder ogen hebben, blijkt ook uit het ontbreken van woorden in de tekst die in de oorspronkelijke manuscripten onleesbaar waren. Dit verhoogt de authenticiteit, maar komt echter wel ten nadele van de leesbaarheid. Datzelfde geldt voor het ouderwetse taalgebruik.

Door de unieke achtergrond van Gradowski’s manuscripten hebben ze een belangrijke historische en wetenschappelijke waarde. Enkel vanuit dat standpunt is het goed dat hiervan nu ook een Nederlandse vertaling voor een breed publiek beschikbaar is. Het boek vormt een getuigenis van de misdaden van nazi-Duitsland in Auschwitz en vormt een belangrijke aanklacht daartegen. Het is een boek waar diegene die zich verder wil verdiepen in de tragische geschiedenis van het Sonderkommando niet omheen kan. De uitvoerige inleiding, geschreven door twee deskundigen, en de uitgebreide tijdslijn vormen een nuttige aanvulling op het verhaal van Gradowski. Ook dit boek is dus opnieuw een goed verzorgde uitgave van uitgeverij Verbum, maar het heeft, in tegenstelling tot de meeste andere boeken uit hun Holocaust Bibliotheek, helaas teveel beperkingen met betrekking tot de leesbaarheid om een breed publiek aan te spreken. Zeker de schrijver, maar ook de vertalers en de uitgever valt dat echter moeilijk kwalijk te nemen. Een belangrijk historisch document is nou eenmaal niet per definitie ook een goed leesbaar boek.