In het begin dit jaar verschenen fotoboek ‘Stad in oorlog, Amsterdam 1940-1945 in foto’s’ van René Kok en Erik Somers verbeelden honderden afbeeldingen, voorzien van korte begeleidende teksten, in twaalf chronologisch opgebouwde thematische hoofdstukken de oorlogsjaren in Amsterdam: van de eerste oorlogsdreiging, de jaren van onderdrukking, vervolging, terreur en verzet tot en met de Hongerwinter en de nasleep van al die gebeurtenissen. Maar ook het alledaagse leven trekt voorbij, de collaboratie met de Duitsers en de uiteindelijke bevrijding, inclusief de afrekening met collaborateurs en ‘moffenmeiden’.

Voor dit prachtboek doken Kok en Somers, beiden werkzaam bij het NIOD en samenstellers van meerdere fotoboeken over de oorlog, talloze archieven en collecties in en diepten daaruit het mooiste en indringendste beeldmateriaal op. Zoals foto’s van NSB’er en fotograaf Bart de Kok, pas enkele jaren geleden ontdekt in de kelder van een woning aan de Amsterdamse Gerrit van der Veenstraat - in de oorlog na ‘vertrek’ van een Joodse familie bewoond door NSB’ers. En werk van de Duitser Franz Anton Stapf, eigenaar van ‘Stapf Bilderdienst’, vanaf 1935 gevestigd in Amsterdam. Met zijn Leica-kleinbeeldcamera maakte deze nationaalsocialistische fotograaf propagandafoto’s voor Duitse instanties en illustraties voor nazi-blaadjes, bij elkaar zo’n vijfduizend afbeeldingen. Zo registreerde hij het Joodse leven in Amsterdam, kort voordat de Jodenvervolging in alle hevigheid losbarstte.

Naast werk van (gecensureerde) officiële persfotografen en in Amsterdam gelegerde Duitse soldaten bevat ‘Stad in oorlog’ ook veel foto’s van ‘Verborgen Camera’-fotografen als Cas Oorthuys, Charles Breijer en Emmy Andriesse én van gewone Nederlanders: in Nederland bestond nooit een officieel fotografeerverbod, al bracht het fotograferen van de Duitsers onwelgevallige zaken risico’s met zich mee. Na de oorlog kon het RIOD (het latere NIOD) een unieke collectie van duizenden (heimelijk gemaakte) amateurfoto’s bijeenbrengen van vaak schokkende gebeurtenissen, zoals razzia’s op Joden.

‘Stad in oorlog’ gaat steeds over mensen: burgers, soldaten, daders, slachtoffers, kinderen, ouderen, toeschouwers. We zien gasmaskerles op een lagere school, slachtoffers van het bombardement op de Blauwburgwal, Heinrich Himmler op het Museumplein, Duitse militairen op de Dam, gewelddadige WA’ers bij een café op het Thorbeckeplein, waarvan de eigenaar weigert het bordje ‘Joden niet gewenst’ voor zijn raam te hangen, verzetsvrouw Pauline van Waasdijk met haar Joodse onderduikbaby en vele, vele andere tot de verbeelding sprekende oorlogsgebeurtenissen.

De meeste indruk maakt echter het hoofdstuk over de Jodenvervolging, die grootste tragedie uit de geschiedenis van Amsterdam. De straatterreur door NSB’ers en WA’ers, vernielingen, afzettingen, razzia’s, arrestaties, belangstellenden bij ‘gepulste’ woningen op de Lijnbaansgracht, groepen weg te voeren Joden – het staat allemaal in huiveringwekkend contrast met de door Stapf gemaakte foto van de jonge, breed lachende ‘Judenkommissar’ Hans Böhmcker, die in 1940 op de ‘Jodenmarkt’ op het Waterlooplein zijn toekomstige ‘jachtterrein’ verkent.

Met ‘Stad in oorlog’ bezorgen René Kok en Erik Somers de eerste visuele geschiedenis van Amsterdam tijdens de Duitse bezetting. Hun zorgvuldig in historisch perspectief geplaatste compilatie van ‘verstilde momenten van gebeurtenissen en situaties’ verontrust, maakt bewust en beroert – precies zoals de makers in de inleiding aankondigen. Een onvergetelijk en onmisbaar boek.