Zittend op de koude stenen trap in het trappenhuis van de Amsterdamse Smaragdstraat 13 stelt zich journaliste en programmamaakster Hanneke Groenteman (1939) de vooroorlogse jeugdjaren van haar Joodse vader en moeder voor. Hier in de Diamantbuurt, op een- en tweehoog, groeiden ze op en werden ze verliefd. Ze ziet haar vader Chel, een verlegen, bescheiden jongen, zijn blonde buurmeisje Elly het hof maken. Ze ruikt de appeltaart van eenhoog en de bloemkool van de bovenburen. Groenteman en haar ouders overleefden de oorlog in onderduik. Maar opa en oma ‘Wenny’, de grootouders van vaderskant, werden weggevoerd en vermoord.

Het verhaal over de Smaragdstraat 13 is een van de zesentwintig bijdragen aan Joodse huizen 2, het tweede deel van een boekenreeks onder redactie van Frits Rijksbaron, Esther Shaya en Gert Jan de Vries. Samen met deel 1 (verschenen in 2015) bevat de reeks nu vijftig verhalen over Nederlandse ‘Joodse huizen’ en hun in de oorlog verdreven vroegere bewoners – vijftig van de maar liefst zesendertigduizend die dit papieren monument, een initiatief van de Stichting Joodse Huizen, moet gaan tellen. Voor 2017 staat een derde deel gepland. En een plan om alle Joodse huizen met de namen en korte levensbeschrijvingen van de bewoners in één boek af te beelden is in de maak.

Eerder al bedacht reclamemaker en tekstschrijver Rijksbaron de ‘Joodse huizenposter’ (2010) en de jaarlijkse ‘Open Joodse Huizendag’ (2012), bedoeld om de moord op honderdtweeduizend Nederlandse Joden 'onder ogen te zien' en de herinnering aan de Shoah levend te houden. Zijn eigen huis op de Amsterdamse Willemsparkweg inspireerde hem daartoe: ooit was het van de Joodse Joseph Gosschalk, die het in 1943 voor veel te weinig geld moest verkopen en in 1945 in Bergen-Belsen overleed. Jammer genoeg ontbreekt in Joodse huizen Gosschalks uitgebreidere familieverhaal.

Dat gemis wordt ruimschoots gecompenseerd door de vele bijdragen van een bonte schare auteurs: overlevenden, nabestaanden en bekende(re) schrijvers, onder wie Lisette Lewin, Saskia Goldschmidt en Jona Oberski. Baserend op (eigen) herinneringen, brieven, archieven en mondelinge overlevering schetsen zij de vooroorlogse sfeer in Joodse gezinnen en families in steden en dorpen door heel Nederland (vooroorlogs Nederland telde zo’n honderddertigduizend Joden).

De meeste verhalen gaan natuurlijk over Amsterdam, waar verreweg de grootste aantallen Joden woonden. Amsterdamse socialisten, ondernemers, kunstenaars en anderen passeren de revue, net als de ooit internationaal bekende bokser Samuel Glasoog, later uitbater van een pension ‘voor lichte zeden’ op de Kloverniersburgwal 121. Maar we lezen ook over families uit kleinere plaatsen als Muntendam of Hengelo. Zoals over de moeder van Marjoleine Oppenheim-Spangenberg, voor wie de herinnering aan haar vooroorlogse familieleven in de Arnhemse Nieuwstraat 2 onmetelijk verdriet betekende. En over Karel Nihom uit de Spoorstraat 28 in Winterswijk, een medewerker van de Britse Inlichtingendienst. Na een mislukte poging om zijn gezin naar Engeland te krijgen, pleegde hij in mei 1940 zelfmoord.

Waar de bijdragen in het eerste deel vlot geschreven zijn en prettig leesbaar, is deel twee iets minder evenwichtig. Mooie vertellingen zoals van Hanneke Groenteman of Chaja Polak over de Rotterdamse Breitnerstraat worden afgewisseld met enkele ‘los zand’ verhalen, waarin de auteurs zich in de vele (genealogische) details verliezen. Zo hadden de interessante bijdragen over de Maastrichtse Bosscherweg 185 en de Voorburgse Buitenrustplein 3 een extra redactieslag verdiend.

Meer nog dan in de losse bijdragen schuilt de kracht van Joodse huizen 1 en 2 in het geheel. Als iets de lezer van beide bundels bijblijft, zijn het die heel gewone levens van Joodse mensen uit alle rangen en standen. Mensen die net als ieder ander hun hoofd boven water probeerden te houden. In voor- en tegenspoed, volledig geseculariseerd en geassimileerd of orthodox of ‘een beetje Joods’ - totdat ze door de nationaalsocialistische waanzin te gronde werden gericht. Hun verhalen en het immense onrecht dat hun werd aangedaan, mogen nooit vergeten worden. Deze bijzondere boekenreeks levert daaraan een prijzenswaardige bijdrage. Hopelijk zullen er nog vele delen volgen.