Talloze boeken en wetenschappelijke werken zijn na de Tweede Wereldoorlog verschenen over persoonlijke verhalen van mensen, gebeurtenissen, slachtoffers en daders. De Tweede Wereldoorlog is een zeer interessant onderwerp voor historici om onderzoek naar te doen. Het wereldwijde conflict heeft betrekking op tal van aspecten waarvan enkele nog niet uitgebreid onderzocht zijn.

De Holocaust staat direct in verband met de Tweede Wereldoorlog: die genocide op onschuldige mensen eiste miljoenen slachtoffers. Een systematische uitroeiing van een ‘inferieur’ ras – het Joodse – vormde de kern van de nationaalsocialistische ideologie. Verschillende populairwetenschappelijke en wetenschappelijke werken zijn verschenen die de Holocaust als onderwerp van studie nemen. Veel van die studies hebben een nationaal onderzoekskarakter. Na de oorlog heerste een soort ongenuanceerd zwart-wit beeld wat betreft ‘goed’ en ‘kwaad’. ‘Kwaad’ of ‘slecht’ waren zij die in dienst van de Duitse bezetter hadden gehandeld, of in ieder geval samengewerkt hadden met Duitse instanties. ‘Goed’ waren diegenen die verzet hadden geboden om het Duitse bestuur en zijn ambtenaren te dwarsbomen.

Regionale studies met betrekking op de Holocaust zijn relatief schaars, ook wat betreft de provincie Limburg. Dr. Herman van Rens publiceerde "Vervolgd in Limburg, Joden en Sinti in Nederlands-Limburg tijdens de Tweede Wereldoorlog" (2013, Maaslandse monografieën 76). Het standaardwerk geeft een gedetailleerd beeld van de Joden- en Sintivervolging in Limburg. Jarenlang onderzoek ging eraan vooraf. Het werk is echter te omvattend opgesteld om op één gemeente of stad gedetailleerd in te zoomen. Over het georganiseerd verzet in Limburg schreef Dr. A.P.M. Cammaert een uitgebreid werk. Primaire en secundaire bronnen spelen bij die wetenschappelijke studies uiteraard een grote rol.

In 2015 verscheen een studie, getiteld 'Leven rondom een synagoge', betreffende de geschiedenis en de vervolging van het Jodendom in de gemeente Heerlen. Prof. Dr. Henk de Wolf deed jarenlang onderzoek naar de Holocaust zoals die in de jaren veertig in Heerlen plaatsvond. Niet alleen de Holocaust wordt in het werk behandeld, ook de geschiedenis van de Joden in Heerlen sinds het begin van de 18de eeuw. Het boek bestaat uit zes hoofdstukken: voorwoord, inleiding, Heerlen en zijn Joden tot 1940, de bezetting, deportatie & onderduik en het einde van de bezetting en van de Joodse gemeenschap in Heerlen. Het werk geeft tevens een verklaring van de gebruikte annotatie plus literatuur en geeft informatie over onderduikadressen en Stolpersteine (struikelstenen die tegenwoordig voor de woningen van gedeporteerde Joden gelegd worden). De deporatie ‘an sich’ wordt niet behandeld: te gruwelijk om er objectief en emotieloos over te kunnen schrijven.

Joden zijn door de eeuwen heen gestigmatiseerd en vervolgd. Antisemitisme heeft altijd bestaan, waren de Joden immers niet Christus’ moordenaars? Ook in Heerlen was sprake van antisemitisme. Natuurlijk niet gedeeld door iedereen, maar toch sluimerend aanwezig. Vanaf het onderdeel ‘de bezetting’ wordt duidelijk hoe Heerlen in 1940 onder de voet werd gelopen door de Duitsers. De Wehrmacht kwam met paard en wagen, maar ook met pantservoertuigen en tanks. Heerlen werd niet of nauwelijks verdedigd (slechts enkele barricades werden opgeworpen) en de Duitsers vestigden hun gezag in gevorderde woningen.

Prof. Dr. Henk de Wolf toont aan dat iedere Heerlenaar keuzes moest maken: meewerken met de Duitsers of de bezetter tegenwerker. Ook hier bestonden echter schakeringen: overleven was voor mensen het belangrijkste. Het beeld dat de historicus schetst van een overwegend ‘grijze Heerlenaar’ sluit aan bij studies die het slachtoffer-dader beeld nuanceren. De werkelijkheid omtrent goed en kwaad is vaak gecompliceerd. Natuurlijk waren er in Heerlen ‘helden’: individuen die zich verzetten tegen slechte daden van Duitse kant en Joden hielpen. Geestelijken hebben daarbij ook een rol gespeeld. Individuen die de kant van de NSB kozen of nationaalsocialistische beelden hadden, waren er in Heerlen natuurlijk ook. Hun persoonlijke achtergrond en opvoeding speelden vaak een rol bij die keuzes. De Joodse gemeenschap in Heerlen wordt in het boek in een breed kader geplaatst waarbij de lezer ook meer te weten komt over politiek-maatschappelijke instanties in Heerlen, leidinggevende figuren van Heerlen en woon- en leefomstandigheden van Joden. Dat burgemeesters ook een centrale rol kunnen spelen gaat zeker voor de gemeente Heerlen op.

Nationaalsocialisme predikt haat. In Heerlen was dat ook het geval. Naarmate de Duitsers langer in Heerlen waren en de oorlog vorderde kwamen felle anti-Joodse maatregelen. Joden werden afgezonderd van de maatschappij en uiteindelijk opgepakt, gedeporteerd en vermoord in kampen. Hitler had in "Mein Kampf" al heel duidelijk uiteengezet wat hij van Joden vond en met ze van plan was. In Heerlen moesten Joden zich melden en een Jodenster dragen. Veel van hen stonden keurig in het bevolkingsregister ingeschreven. Dat maakte het voor de Duitser eenvoudiger om hen te identificeren en te traceren. Sommige van de aanwezige bureaucratische structuren in Heerlen waren dus een handig hulpmiddel voor de bezetter. De historicus noemt in het boek ook sommige van die daders. Meestal waren het Duitsers of Heerlenaren met Duitse sympathieën. Grote ‘kopstukken’ zijn tijdens de oorlog ook naar Heerlen gekomen. Onder andere Arthur Seyss-Inquart, Höhere SS- und Polizeiführer Hanns Rauter en ‘DAF’ (Deutsche Arbeitsfront) leider Robert Ley. Zij waren in Heerlen om enkele wijken te bezoeken, toespraken te houden en Duitse propaganda te verspreiden.

Al met al is het werk zeker een standaardwerk, of in ieder geval een publicatie die uniek is in haar opzet omdat zij zich op één gemeente richt. Positief aan het boek zijn het wetenschappelijke karakter en de details die in het werk aan bod komen. Ook de afbeeldingen zijn interessant en een goede aanvulling op de tekst. Kritiek leveren op publicaties is altijd makkelijk. Natuurlijk is het werk niet ‘compleet’ in die zin dat het boek niet alles omtrent de Tweede Wereldoorlog en de Jodenvervolging in Heerlen belicht. Dat is een onmogelijke opgave omdat archiefstukken vaak pas jaren later worden vrijgegeven en je je werk moet begrenzen. Uiteraard zou een andere opzet mogelijk zijn, dat is echter altijd het geval bij publicatie. Auteur van dit artikel – Ruben Krutzen (in het boek foutief met een ‘C’ geschreven) - had de eer om aan het boek mee te werken door onderzoek te doen in archieven en informatie te leveren tijdens en kort na zijn stageperiode.