‘Je hoeft je niet te schamen. Je moet je niet voor hen schamen. (…) Het is allemaal voorbij nu. Afgelopen. (…) Sommigen zijn te ver gegaan, kind, maar je moet niet denken dat het allemaal slecht was.’ Dit krijgt het pubermeisje Lore in de zomer van 1945 van haar grootmoeder te horen, als zij na een uitputtende voettocht door het verslagen en verwoeste Duitsland vanuit Beieren net in Hamburg is aangekomen. Haar ouders, overtuigde nazi’s, zijn door de geallieerden opgepakt en geïnterneerd. De ‘geruststellende’ woorden van Lore’s grootmoeder zullen natuurlijk niet bewaarheid worden. Twaalf jaar nazisme zal op Duitse oorlogskinderen als Lore en hun nazaten enorme impact hebben. De rest van hun leven zullen zij moeten omgaan met schuld, schaamte, verzwegen waarheid, daders en slachtoffers – daarin vaak falen en er nooit helemaal van loskomen.

Dat is in kort bestek waar "Lore" over gaat, de roman waarmee de Britse schrijfster Rachel Seiffert onder de titel "The Darkroom" al in 2001 debuteerde. Ze sleepte er direct een nominatie voor de prestigieuze Man Booker Prize mee in de wacht. Als "De donkere kamer" verscheen het boek destijds ook in de Nederlandse boekhandel. Na de prachtige speelfilm "Lore" van de Australische regisseur Cate Shortland, gebaseerd op een deel van Seiffert’s roman, die dit jaar in de Nederlandse bioscopen te zien is, verscheen onder dezelfde titel onlangs ook een nieuwe uitgave van Seiffert’s debuutroman.

Hoe kon het in Duitsland zover komen, wat wisten ‘gewone Duitsers’ van de nazimisdaden en hoe ga je om met de erfenis van het Derde Rijk, zijn de kwesties die Seiffert, zelf afkomstig uit een Duitse familie en kleinkind van overtuigde nazi’s, in haar roman vanuit het perspectief van daders literair verwerkt. Met die thematiek past Seiffert in een sinds de val van de Muur zichtbare trend onder (Duitse) schrijvers en historici om de nazitijd ruim vijftig jaar na de Tweede Wereldoorlog een gezicht te geven en verhalen over individuen te vertellen. Verhalen die de rol van persoonlijk gedrag bij fatale gebeurtenissen laten zien – en dat nuanceren, zonder het te willen relativeren of vergoelijken. Dat laatste ligt bij auteurs, die uit zijn op het begrijpen van (dader)gedrag, natuurlijk op de loer – er zijn in Duitsland naast uitstekende romans over de nazitijd ook vele voorbeelden van ‘herinneringskitsch’ te vinden. Dat is het boek van Seiffert in geen geval. Wél maakt zij, geïnspireerd door haar eigen familiegeschiedenis, de complexiteit van (de omgang met) het naziverleden in haar roman pijnlijk tastbaar – én laat zij zien dat het stellen van morele vragen daarover ook voor latere generaties onontkoombaar is.

"Lore" is opgebouwd uit drie afzonderlijke verhalen, waarin steeds een ander personage centraal staat. Behalve dat deze hoofdrolspelers allemaal Duits zijn en het nationaalsocialisme op hun eigen wijze en in hun eigen tijd beleven, hebben ze niets met elkaar te maken, maar vormen hun verhalen wel één geheel. Door de strakke vertelconstructie in de tegenwoordige tijd, de trefzekere dialogen en een filmische stijl laat de auteur de lezer het vertelde als het ware ‘live’ meemaken en wordt het leven in en na het Derde Rijk bijzonder goed invoelbaar.

In de eerste helft van het boek zien we nazi Duitsland en de ineenstorting ervan door de ogen van de adolescent Helmut en het pubermeisje Lore. Deze jonge mensen registreren de gebeurtenissen om hen heen, maar overzien ze duidelijk niet. De Hitlerfan en leerling fotograaf Helmut, die door een lichamelijk gebrek zijn rechterarm niet kan strekken – erg onhandig voor een Hitlerfan – en tot zijn spijt niet kan bijdragen aan de verovering van Lebensraum in het Oosten, struint met zijn camera door Berlijn en legt allerlei alledaagse taferelen vast. Zo ook de deportatie van een groep zigeuners, die door SS’ers vernederd en in vrachtwagens gesmeten worden. De paniek die hem bij het zien van die mensonterende gebeurtenissen overvalt, luwt pas als Helmut vaststelt dat de foto’s onscherp zijn. Hij gooit ze weg. Vol vertrouwen in de Endsieg en trots dat hij nu toch nog mee mag doen, staat Helmut tenslotte met zijn brigade op de puinhopen van Berlijn, vlak voordat de Russen de stad innemen en Hitler zelfmoord pleegt.

Lore, zo zien we in het tweede verhaal, is nog een kind als zij de ineenstorting van Duitsland meemaakt. In shock door het abrupte einde van haar zorgeloze kindertijd, maar nog altijd vertrouwend op de Führer doolt zij vervuild, hongerig en angstig met haar jongere broertjes en zusjes, onder wie een baby, door de desolate en vijandige Heimat. De foto’s van bergen geraamten in Duitse concentratiekampen die zij tijdens haar odyssee overal aangeplakt ziet, doen haar iets van de leugens van haar nazi-opvoeding vermoeden, maar ziet zij toch vooral als geallieerde propaganda en het werk van ‘acteurs’.

Het tweede deel van het boek staat in het teken van de reflectie over het in de verhalen van Helmut en Lore tastbaar gemaakte naziverleden. Centraal staat Micha Lehner (1967), een dertigjarige leraar Engels uit Berlijn, die in 1997 besluit het oorlogsverleden van zijn lievelingsopa te ontrafelen. Door zijn intense zoektocht laat Seiffert zien dat het verleden verpletterend kan zijn, maar dat de herinnering nooit ophoudt, dat ‘gewone’ mensen in bijzondere omstandigheden tot afschuwelijke dingen in staat zijn en dat het gemakkelijk is om achteraf de juiste keuzes te maken: geen mens is in staat om in zijn eigen tijd de consequenties van zijn handelen volledig te overzien.

Dat laatste vormt de rode draad door het hele boek, maar wordt in Micha’s verhaal expliciet uitgewerkt in de wisselwerking tussen heden en verleden. In zijn gedrevenheid om de waarheid over het verleden te achterhalen, dreigt Micha de greep op het heden te verliezen. Bezoekjes aan oma Käthe (die alles moet weten, maar zwijgt) kan hij niet meer opbrengen, het contact met zijn ouders, voor wie de oorlog geen onderwerp meer is, verslechtert, en zijn hoogzwangere en later net bevallen echtgenote lijkt hij te verwaarlozen. Maar Micha vervolgt zijn zoektocht en stelt zichzelf pijnlijke vragen. Hoe kon hij zich als kind bij zijn opa zo veilig voelen, terwijl hij in de oorlog waarschijnlijk vreselijke dingen deed? Dacht opa net zoals Kolesnik, de Wit-Rus die in zijn geboortedorp samen met vele andere ‘gewone’ mannen meedeed aan de massaslachtingen van Joden: ‘Ik weet dat het fout was , ziet u? (…) Ik had gekozen, ziet u? Ik had bijna twee jaar de Duitsers de Joden zien uitmoorden en toen ging ik meedoen. Het was mijn keus, begrijpt u dat? (…) Het is moeilijk dit te zeggen, Herr Lehner, zelfs na al die jaren. Het is moeilijk dit van mezelf te weten, begrijpt u? (…) Ik koos voor het doden.’

Hoe kan het, vraagt Micha zich af, dat zijn moeder Karin (1941) nooit nieuwsgierig was naar het verleden van haar vader: ‘Natuurlijk niet. Hij was mijn papa. Altijd Askan. Gewoon, zoals hij was. (…) Hij heeft niets gedaan’ hoort hij haar zeggen. En wat moet hij met de uitlatingen van zijn drie jaar oudere zus Luise, die opa's verleden niet verzwijgt, maar haar broers wens om het te begrijpen relativeert: ‘Misschien heeft hij zelf nooit geweten wat hij ervan moest denken. (…) Mensen doen verschrikkelijke dingen. Het was oorlog. Ik praat het niet goed. Maar het was wel oorlog en die was wreed en verwarrend en hij wist niet meer wat recht of slecht was en deed iets verschrikkelijks. (…) Zo doen ze gewoon en leven weer verder.’ Maar Micha verzet zich tegen het beeld, dat er geen daders zouden zijn, alleen nog slachtoffers. Plaatsvervangend voelt hij zich schuldig: ‘Wij hebben dat gedaan, het is ons niet aangedaan. (…) Ze zouden niet alleen moeten huilen om wat er allemaal gebeurd is, ze zouden moeten huilen omdat wij het hebben láten gebeuren.’

"Lore" is een diepzinnige, goed geschreven en indringende roman, die tot nadenken stemt. Het is dan ook te prijzen, dat Uitgeverij Cossee voor een heruitgave heeft gekozen. Jammer is wel dat de veel treffender titel "De donkere kamer" - een mooie metafoor voor de verwerking van het donkere Duitse verleden, is vervangen door de filmtitel, die de lading van het boek niet helemaal dekt. Ook de omslag is nogal "glossy" en zegt meer over de film, die alleen het verhaal van Lore vertelt, dan over de roman. Nu maar hopen dat die marketingtrucjes de verkoopcijfers opjagen. Rachel Seiffert verdient het.