Vijftien jaar nadat de Tweede Wereldoorlog beëindigd was, werd Adolf Eichmann gekidnapt door agenten van de Mossad, de Israëlische geheime dienst. Hij werd door hen naar Israël gebracht om daar berecht te worden voor de misdaden die hij had gepleegd gedurende de oorlog. Als verantwoordelijke voor de deporaties van miljoenen joden naar de vernietigingskampen werd Eichmann beschouwd als één van de allerbelangrijkste organisatoren van de Endlösung. Zijn proces vond plaats in Jeruzalem en begon op 10 april 1961. Op 15 december van dat jaar werd hij ter dood veroordeeld. Hoger beroep en een verzoek op clementie mochten niet baten en in de nacht van 31 mei 1962 werd Eichmann ter dood gebracht door middel van ophanging.

Gedurende het proces werd Eichmann door het Openbaar Ministerie afgeschilderd als de belichaming van het kwaad. De indruk werd gegeven dat hij een invloedrijke persoon was binnen het Derde Rijk en dat hij volledig op eigen initiatief gehandeld had. Eichmann was volgens het OM de spil binnen de Endlösung en zijn daden waren voortgekomen uit pure haat. Dat Eichmann zowel tijdens het proces als in het vonnis werd afgeschilderd als een machtige, wrede en moordzuchtige persoon werd niet door iedereen als de volledige waarheid geaccepteerd. De joods-Duitse filosofe Hannah Arendt, tijdens het proces aanwezig als journaliste voor het tijdschrift The New Yorker, was één van deze critici.

“Eichmann in Jeruzalem - De banaliteit van het kwaad” verscheen voor het eerst in 1963. Uitgeverij Atlas bracht het boek in 2005 opnieuw uit, aangevuld met een inleiding geschreven door Ido de Haan. Deze inleiding is duidelijk geschreven en geeft zeer verhelderende informatie over het werk van Arendt en de controverse rond haar persoon en standpunten.

In “Eichmann in Jeruzalem - De banaliteit van het kwaad” beschreef Hannah Arendt het proces van Eichmann, maar ging ze vooral in op de vraag wat Eichmann gemotiveerd had om de taken uit te voeren waarvoor hij nu terecht stond. Ze plaatste Eichmann niet op het voetstuk van de machtige en moorddadige nazi, zoals het OM dat wel deed, maar zag in hem een doorsnee ambtenaar die zich nauwelijks bewust was van de misdaden waar hij verantwoordelijk voor was. Hij was volgens haar helemaal niet één van de breinen achter de holocaust, maar een ambitieuze bureaucraat die enkel bevelen van hogerhand opvolgde. Eichmann werd niet gedreven door pure moordzucht, boosaardigheid en wreedzucht, maar door ambitie, gehoorzaamheid en bureaucratische stiptheid. Volgens Arendt was de persoon Eichmann dus helemaal niet zo uitzonderlijk, maar was hij een doodgewone persoon die onder invloed van het nazi-regime zich onbewust en routinematig ontwikkelde tot een oorlogsmisdadiger. Wat Eichmann overkwam, had iedereen kunnen overkomen. Vele anderen mensen trapten in dezelfde val als Eichmann en tezamen maakten ze de grootste misdaad uit de twintigste eeuw mogelijk. Het kwaad was volgens Arendt niet radicaal, maar juist heel banaal.

De visie van Arendt op het proces was omstreden en vooral vanuit de joodse gemeenschap werd heftig geprotesteerd tegen haar uitlatingen. Niet alleen had Arendt kritiek op de wijze waarop het proces werd uitgevoerd en over de conclusies die in het vonnis getrokken werden, maar ook deed ze een aantal – voor die tijd – controversiële uitspraken ten aanzien van de rol van de joden gedurende de holocaust. Heftige kritiek was er vooral over de uitlating die Arendt deed over de wijze waarop joodse raden hadden bijgedragen aan de vernietiging van hun eigen volk. De discussies die haar boek op gang brachten, zijn ook tegenwoordig nog niet afgesloten. Bovendien is de inhoud nog steeds actueel, want hoe banaal is bijvoorbeeld het kwaad dat ons tegenwoordig bedreigt in de vorm van terrorisme?

Het door Arendt geschreven voorbericht is lastig doorheen te komen. Ze barst meteen los met een omslachtig verhaal, terwijl haar onderzoeksvragen heel kort en bondig omschreven zouden kunnen worden. Onmiddellijk maken we ook kennis met haar vrij langdradige en moeilijk leesbare schrijfwijze. Het is moeilijk om de aandacht bij haar verhaal te houden omdat ze van de hak op de tak springt en omdat ze voor één zin regelmatig meer dan tien regels gebruikt. Dergelijke lange zinnen zijn erg lastig te volgen en vergen veel concentratie van de lezer.

Maar ondanks dat Arendts inleiding niet echt aanmoedigt om verder te lezen, is het zonde om haar boek zonder verder te lezen terug te zetten in de boekenkast. Het daadwerkelijke verslag moet tenslotte nog beginnen en het lezen daarvan is zeker de moeite waard. In de eerste drie hoofdstukken geeft Arendt achtereenvolgens een beeld van het gerechtshof, de verdachte en de positie die de verdachte bekleed had als expert van joodse aangelegenheden. De daaropvolgende tien hoofdstukken hebben allemaal betrekking op de geschiedenis van de Endlösung. Natuurlijk staat de rol van Eichmann hierin centraal, maar tevens komen allerlei algemene onderwerpen aan bod. Zeer interessant zijn bijvoorbeeld de hoofdstukken waarin achtereenvolgens de deportaties vanuit het Rijk, West-Europa, de Balkanlanden en Midden-Europa uitvoerig behandeld worden. De verschillen tussen de wijze waarop buitenlandse autoriteiten omgingen met de aan hen opgelegde aanpak van de joodse kwestie is zeer verschillend en toont enerzijds aan dat de Duitsers niet de enige daders waren, maar laat anderzijds ook zien hoe zelfs de meest fascistische regimes de joden in bescherming genomen hebben.

De laatste twee hoofdstukken behelzen het bewijsmateriaal, de getuigen, het vonnis, het beroep en de executie. Uiteraard zijn het onontbeerlijke onderwerpen in een boek dat gaat over het proces tegen Eichmann en Arendt is erin geslaagd om hier duidelijk verslag van te doen.

Weliswaar probeert Arendt in de vijftien hoofdstukken van haar boek soms nog steeds teveel informatie in één zin te verwerken en is het af en toe lastig om de rode draad in haar verhaal te blijven volgen, maar dit doet weinig af aan de leesbaarheid. Hoe omslachtig Arendt soms ook is, ze geeft interessante en duidelijke informatie en trekt regelmatig zeer scherpe conclusies die je aan het nadenken zetten. Het epiloog is daarentegen weer net zo onprettig leesbaar als het voorbericht. Arendt doet hierin haar beklag over de uitvoering van het proces, maar dit is interessanter voor juristen dan voor historisch geïnteresseerden. Ze slaagt er in elk geval niet in om haar conclusies helder en concreet nog eens duidelijk samen te vatten.

Ondanks het moeilijk leesbare voorbericht en epiloog en een omslachtige schrijfwijze is de basis van “Eichmann in Jeruzalem - De banaliteit van het kwaad” erg interessant. Arendt is erin geslaagd om een duidelijke beeld te schetsen van de Endlösung en de zijweggetjes die ze soms inslaat en de conclusies die ze trekt, maken haar boek extra boeiend. Door de omslachtige en soms moeilijk te volgen schrijfwijze is het boek hoofdzakelijk geschikt voor degene met bijzondere interesse in het onderwerp of degene met een wetenschappelijke achtergrond. Er zijn duidelijkere boeken over de Endlösung en ook de persoon Eichmann is in andere boeken minder ingewikkeld beschreven. Ook de visie van Arendt op bepaalde vraagstukken is in diverse artikelen en boeken gemakkelijker en minder veelomvattend beschreven. Lezers met een beperkte interesse in de holocaust, in Eichmann of in de conclusies van Arendt kunnen in plaats van dit boek dus beter een minder hoogdrempelig werk lezen om informatie in te winnen over de genoemde onderwerpen.

Voor degene die zich door deze recensie niet ontmoedigd, maar juist aangemoedigd voelt, zal dit boek waarschijnlijk aan alle verwachtingen voldoen. De conclusies die getrokken worden door Arendt zijn sinds het uitkomen van dit boek in 1963 regelmatig herhaald of tegengesproken, maar in dit boek zie je deze conclusies in hun onaangetaste vorm. Geïnteresseerden in de holocaust of in filosofische vraagstukken rond de kwaadheid die schuilt in mensen, kunnen eigenlijk niet om Arendts filosofie over de “banaliteit van het kwaad” heen. “Eichmann in Jeruzalem - De banaliteit van het kwaad” is een holocaustklassieker die ook tegenwoordig nog steeds veel aanleiding geeft tot nadenken en discussie over het kwaad dat we ook na de dood Eichmann nog steeds overal tegenkomen.