Helmut Lemke, Als Flakhelfer in Hannover

Door mijn onderzoek naar een Kriegsmarine opleidingseenheid in Breda (14 SstA) kwam ik in contact met vele Duitse veteranen. Hun ervaringen zijn divers, zowel voor als tijdens de oorlog. De meeste melden zich bij de marine met het idee ook te gaan varen, maar het kon ook voorkomen dat een matroos nooit kennismaakte met de woeste baren. Helmut Lemke is zo’n persoon. Hij meldde zich aan bij de marine, maar is altijd op het land gebleven. Dit artikel beschrijft hoofdzakelijk zijn ervaringen voorafgaand aan de diensttijd.

Portretfoto Helmut Lemke, als matroos bij de 14.SStA in Breda, 1944. Bron: Helmut Lemke

Pasen 1941 werd ik (Helmut Lemke) 14 jaar en was ik klaar met de lagere school. Mijn opleiding tot smid begon op 12 mei 1941. Het was een praktijkopleiding. De fabriek waarin we werkten produceerde metalen onderdelen, deze werden later elders geassembleerd tot complete vliegtuigen, tanks of geschut. De werkdag begon om 07.00 en duurde tot 16:30. De afstand tot de fabriek was 10 kilometer, wat ik elke dag, weer of geen weer, met de fiets aflegde. Een bus of trein reed er niet. In ons dorp, Uhlendorf, dichtbij Hannover, moesten elke zondag de jongens tussen de 14 en 17 jaar brandweerdienst doen. Dat hield in dat we meededen met de oefeningen, net zoals de vrijwillige brandweer dat nog steeds doet. Bij een calamiteit, zoals brand of bombardement, waren er dan meer mensen met enige ervaring beschikbaar.

Tijdens zo’n oefening, ergens in december 1941, kwam er een Luftwaffe officier langs die vier van ons na een keuring tot dienst bij de Flak aanstelde. (Flak = luchtafweer) Wat dat inhield wisten we natuurlijk al. De grote kanonnen die elke nacht de vijandelijke vliegtuigen beschoten die ons kwamen bombarderen stonden overal en ’s nachts hoorde en zag men ze.

Eerst iets over de verschillende personen die weren ingezet bij de Flak. Buiten de gangbare Luftwaffe soldaten waren er Luftwaffenhelfer en Flakwehrmänner. Het hele idee om jongeren in te zetten bij de Flak ontstond wegens de steeds nijpender personeelstekorten bij de Wehrmacht. Als er 100 kinderen dienst konden doen in minder gevaarlijke of minder vitale functies, konden 70 mannen vrijgemaakt worden voor dienst aan het front. De Luftwaffenhelfer waren scholieren uit de hogere schoolklassen, zo rond de 16/17 jaar. Ze woonden in de barakken bij de stellingen en kregen daar ook les, want de leraar kwam langs. Het uniform bestond uit een Hitlerjugend uniform met een hakenkruisarmband. Die band werd overigens snel afgedaan, want ze wilden voor vol worden aangezien) In het algemeen werkten ze bij de kanonnen en meetapparatuur. De Flakwehrmänner, waar ik bij hoorde, droegen uniformen van de Luftwaffe. Ze hadden geen militair zakboek, het zogenaamde Soldbuch, geen identiteitsplaatje en geen emblemen op de kraagspiegels. Wel was er een soort papieren identiteitsbewijsje. Overdag werkten ze, zoals ik, bijvoorbeeld in een fabriek, ‘s avonds werden ze bij de zoeklichten ingezet. Een leeftijdsgrens bestond niet. Onze hele bevolking werd ingezet voor de oorlog.

Het nieuwe jaar 1942 begon met een nieuw uniform, en daarmee mijn officiële indiensttreding. Bij het uitreiken van de uniformen waren ook veel oudere mannen aanwezig die te oud waren om in frontdienst te gaan, bijvoorbeeld veteranen uit de Eerste Wereldoorlog. Ook zij werden ingezet bij de luchtafweer. Daarna volgde de eedaflegging, waarbij we trouw zwoeren aan Führer en vaderland. Deze eed was vergelijkbaar met de eed die we later als soldaat aflegden, maar minder stringent. We waren als Flakhelfer wel deel van de Wehrmacht, maar nog geen soldaat.

Hierna werd iedereen verdeeld over de Flakstellingen rond Hannover. Zelf kwam ik in de Flakscheinwerferstellung 86, een opstelling met een zoeklicht, naast de provinciale weg 3. Deze stelling maakte deel uit van de vierde batterij van Flakscheinwerfer-Abteilung 619. De zoeklichten werden gebruikt om vijandelijke vliegtuigen te belichten. De peiling vond plaats met grote luisterapparaten, later met radar. Hoewel ons werk minder tot de verbeelding sprak als dienst bij de grote kanonnen, was het een essentieel onderdeel van de luchtafweer. Als wij de doelen niet belichtten, hadden de kanonnen minder oriëntatievermogen. Als een vliegtuig eenmaal gevangen werd in onze lichtbundels, was de kans het neer te halen groter. Ook voor onze eigen nachtjagers was ons werk van belang. Wij belichtten het vijandelijke toestel, de Flak kreeg vuurverbod zodat onze jagers niet getroffen werden, en de nachtjager had vrij spel. Vele vijandelijke toestellen heb ik zo zien neergaan.

Luftschutzbunker in Hannover, Deisterplatz, 2007. Bron: M.S.Laarman

De bunkers waren een deel van de passieve bescherming. Zonder zulke bouwwerken zou de luchtoorlog veel meer slachtoffers hebben geëist. Er zijn heden ten dage nog redelijk veel LS bunkers te vinden in Duitse steden. Soms onherkenbaar, vaak met een nieuwe bestemming als winkel, parkeergarage, opslagruimte, woning of museum. De hier getoonde Rundbunker heeft een diameter van 14,16 meter en is 32 ½ hoog. Achter de 1.80 tot 2½ meter dikke muren konden 698 personen de bommenregen afwachten. Elke keer in onzekerheid of hun huis er nog stond, of vrienden en familie ook een veilig onderkomen hadden gevonden, en of de bunker het zou houden als deze werd getroffen.^[1]

Op de eerste avond moest ik me om 18.00 ‘s avonds melden bij de stelling. Eerst kreeg ik schietles, met een karabijn, daarna leerde ik de hoogte-instelling van het zoeklicht, met een diameter van 150 cm, bedienen. De complete batterij bestond uit vier lichten, welke op een afstand van circa 1,5 tot 2 km van elkaar opgesteld stonden. De grootste had een diameter van 200 cm en stond bij de Befelhstelle, waarbij zich ook de radargestuurde afstandsmeter bevond. De gegevens, zoals richting, hoogte en snelheid van de vijand werden doorgegeven aan de drie kleinere zoeklichten, het doel kon dan door meerdere lichtstralen gevolgd worden.

Ik leerde uitgebreid en grondig alle details van mijn taak als K2, wat inhield dat ik de hoogte van de zoeklicht moest instellen. In deze stelling waren slechts vijf tot zes soldaten en ik als Flakwehrmann. Later kwamen er nog twee Russische gevangen bij die krijgsgevangen waren genomen. Buiten diensttijd waren ze opgesloten en in diensttijd hielpen ze ons. Een vreemde situatie!

150cm Flak-Scheinwerfer 34 in het Militärhistorisches Museum der Bundeswehr - Flugplatz Berlin-Gatow. Bron: M.S.Laarman

Een typische avond of nacht begon om 18.00. Als ik geluk had kon ik eerst in de barak de telefoondienst op mij nemen. De meldingen en bevelen om de lichten aan te doen werden telefonisch doorgegeven. Tijdens deze dienst had ik gelegenheid te eten. Had ik echter pech, dan moest ik eerst twee uur buiten wachtlopen en had pas daarna telefoondienst. Bijna iedere avond was er rond 20.00 Voralarm of Vollalarm. Bij Voralarm vlogen er vijandelijke bommenwerpers het rijksgebied in. We moesten dan direct naar de zoeklichten om alles klaar te maken voor actie. De motor moest opgestart worden, zodat er gelijkstroom beschikbaar was. Wanneer de bommenwerpers Osnabrück bereikten, was het Vollalarm en waren we klaar voor actie. Vlogen de bommenwerpers Hannover voorbij, wat vaak het geval was omdat we op een aanvliegroute lagen, dan werd de lagere alarmstatus weer van kracht, Voralarm. Je kon dan eventjes slapen, tot de vliegtuigen, nadat ze hun dodelijke last elders kwijt raakten, weer terugkeerden naar Engeland. In het begin van de oorlog werden de woonwijken van Hannover niet vaak gebombardeerd. Voornamelijk waren rangeerterreinen en de fabrieken van Hanomag, (bewapening, voertuigen) Continental (banden) en de aardolieraffinaderij Deurag-Nerag het doel. Na oktober 1943 veranderde deze situatie echter. Nu was de hele stad Hannover het doel geworden, waardoor uiteindelijk 95% van alle gebouwen beschadigd raakte of verwoest werd. Dagenlang woedden er branden, veel mensen verloren hun leven of have en goed.

De gevolgen van de bombardementen op Hannover; verwoeste woningen, hier de Edenstrasse 15 & 16, na een geallieerd bombardement in 1943. Bron: M.S.Laarman

Op de achterkant van bovenstaande foto een gedichtje in deels Plattdeutsch: Zijn er geen pillen tegen de menselijke vernietigingsdrift? 1943 was een vernietigend jaar, met zeker vijf grote luchtaanvallen op de stad. Bron: M.S.Laarman

Ook onze eigen stelling werd een keer getroffen. In oktober 1943 werden de drie Flakbatterijen in onze directe omgeving door vijandelijke jachtvliegtuigen aangevallen. Het zoeklicht werd beschadigd en de barakken branden uit. Gelukkig was er maar één lichtgewonde. De Russische gevangenen overleefden maar ternauwernood, doordat een soldaat de barak net op tijd had geopend. Kort daarna werd het licht gerepareerd en werden er nieuwe barakken gebouwd.

Vaak moest ik na zulke nachten nog wachtlopen van 04.00 tot 06.00. Daarna mocht ik uiteindelijk, doodmoe, de stelling verlaten. Om 07.00 moest ik immers weer beginnen in de fabriek.

Eind 1943 werd mijn diensttijd bij de Flak onderbroken. Zoals elke Duitse jongen of meisje moest ik drie maanden bij de Reichsarbeitsdienst, een soort dienstplicht voor de staat. We konden voor van alles worden ingezet, bouwwerkzaamheden, landontginning, of puinruimen na een bombardement. Ik kwam echter dicht bij huis terecht, bij afdeling 4/170 in Bremen, waarbij ik in het kamp de taak kreeg de fietsen en het magazijn met apparatuur te beheren. We deden veel aan sport en het eten was goed. Hierna, in maart 1944, kwam ik weer eventjes terug bij het zoeklicht. Tussentijds heb ik ook nog mijn examen afgelegd als smid.

Op 15 mei 1944 kwam ik bij de 14. Schiffstammabteilung in Breda, een opleidingseenheid van de Kriegsmarine. De opleiding duurde normaal gesproken drie maanden, maar door de precaire situatie konden we deze niet afmaken. Toen het 6 juni was, de dag van de geallieerde landingen in Normandië, werden we in bussen vanaf Breda naar andere plaatsen gebracht. Als halfbakken soldaat kregen we toen allerlei bewakingstaken, omdat de ‘echte’ soldaten naar de fronten werden gestuurd. Zo hebben we in Amsterdam bij het Museumplein een wapenopslag bewaakt, een magazijn in Rotterdam en V1 lanceerplaatsen elders in Nederland. Zo raakten we ook verzeild in de slag om Arnhem, waar ik als machinegeweerschutter werd ingezet. Hier werd snel duidelijk dat het beetje meer ervaring dat ik had opgedaan bij de Flak, van levensbelang kon zijn. Veel andere rekruten van onze eenheid raakten gewond, werden gedood of kwamen in gevangenschap. Zelf kwam ik er ook niet zonder kleerscheuren vanaf. Ik raakte bij Nijmegen gewond en lag van september 1944 tot eind november in een hospitaal te Dresden.

Toen ik weer enigszins hersteld was werd ik in januari 1945 ingedeeld bij het Marinefestungsbattalion 368 in Appingedam. Het was een samenraapsel van troepen en niet echt een serieuze eenheid te noemen, aan alles was gebrek. Gelukkig kon ik tussendoor, in januari 1945, even verlof opnemen om naar huis te gaan. Toen ik weer eens ging kijken bij mijn zoeklichtstelling, waren alle eerdere bekenden weg. Er was nu een afdeling van de RAD die de zoeklichten bediende, jonge meisjes. Op weg naar de stelling werd ik aangesproken door Nederlandse dwangarbeiders, of ik brieven mee kon nemen naar Nederland? Dat heb ik ook gedaan, maar eenmaal weer in Groningen kostte het veel moeite om iemand te vinden die ze verder wou opsturen. Uiteindelijk heb ik ze aan een jong meisje, een zekere Tina, meegegeven. Of de brieven via haar ooit hun bestemming bereikt hebben, vraag ik me nog steeds af. De capitulatie maakte ik mee in Groningen. De Canadezen namen ons gevangen. Snel daarna kwam ik in een krijgsgevangenkamp bij Vilvoorde in België. Gelukkig werd ik vrij snel weer vrijgelaten, in juli 1945.

Tot zover mijn ervaringen tijdens de Flaktijd. Over de gebeurtenissen in Arnhem kan ik ook een lang verhaal schrijven. Hoe het toen echt was, is toch altijd anders dan hoe men het beschrijft. Niet alles kan of wil ik vertellen en andere zaken ben ik weer vergeten. De verwondingen die ik heb opgelopen bij de slag om Arnhem, spelen me nog steeds parten. Ik kreeg een kogel door mijn schouder en mijn gehoor raakte beschadigd. Pas na een lange juridische strijd kreeg ik een pensioen. Het terrein waar het zoeklicht opgesteld stond, is tegenwoordig weer akkerland. In Hannover zijn de sporen van oorlog nog zichtbaar op gebouwen en aan de nieuwere gebouwen tussen de historische. De Aegidienkirche heeft men niet gerestaureerd en waarschuwt tegen oorlog en geweld.

Een ander getuige van de bombardementen op de stad, de Nicolaikapelle. Bron: M.S.Laarman

De drie andere jongens, met wie ik samen bij de zoeklichten zat, hebben de oorlog niet overleefd. Fritz is sinds 1945 vermist in Polen. Arnold is in 1944 ergens in de Ardennen om het leven gekomen. En over Günter is ook niet veel meer bekend dan dat hij gestorven is. Alle drie zaten ze bij de Waffen-SS. Het was moeilijk je als 17 jarige te onttrekken aan de SS, de werving was zeer fanatiek. Zeker in de latere oorlogsjaren telde de krapte aan mankracht zwaarder dan ideologische motieven.

Tegenwoordig denk ik nog vaak aan die tijd terug. Vooral aan hoe we dat klaarspeelden, om 6.00 klaar met dienst, dan koffie of ontbijt? Dan weer naar mijn werk, door weer en wind met de fiets. Iedere ochtend om 7.00 uur beginnen, doorwerken tot 16:30 uur. Na het werk in de fabriek een stuk ijzer verhitten, in een emmer met water leggen, het water zo laten opwarmen en daarmee jezelf schoonmaken. Dan opnieuw naar het zoeklicht. Warm eten? Ik was in die tijd altijd en eeuwig moe. Staand sliep je in. Nog altijd vraag ik me af, hoe was dat mogelijk, hoe speelden we dat klaar?

Hanomag pand Hannover. Bron: M.S.Laarman

Doelwit van de geallieerde bommenwerpers was onder meer het complex van van Hanomag. De firmanaam is een samentrekking van Hannoverische Machinenfabrik AG. Bekend geworden door het personenautootje Kommisbrot, was deze fabrikant ook leverancier van stoomtreinen, tractoren, vrachtwagens en landverzetmachines.

In WO2 bouwde men o.a. het bekende halfrups pantservoertuig, de Sd.kfz 251 en delen van zwaar geschut, zoals gebruikt in de Atlantikwall. Het tegenwoordig concern Komatsu-Hanomag fabriceert o.a. shovels, bulldozers en graafmachines.

Met Helmut Lemke en zijn vrouw Marlies heb ik lang contact gehad, tot zijn overlijden. Hij vond het belangrijk te laten zien dat we nu vriendschappelijk, zowel als land en als persoon, met elkaar om kunnen gaan. Zijn ervaringen in Nederland gaven hem een liefde voor het land, maar ook een schuldgevoel. Hij had tenslotte meegewerkt aan de bezetting. Ik ben dankbaar dat ik zijn ervaringen hebben mogen horen en opschrijven, en ze hebben leren kennen.

Noten

1. Zie verder: www.luftschutzbunker-hannover.de/