Primo Levi (31 juli 1919 – 11 april 1987) was een Joods-Italiaanse schrijver van korte verhalen, romans, essays en gedichten. Hij was ook een van de overlevenden van Auschwitz. Opvallend in zijn literaire werk is dat hij vaak schreef over de betekenis van God, want ondanks zijn Joodse afkomst was Levi atheïst. Voor haar thesis onderzocht theologe Joyce Rondaij de verwijzingen van Primo Levi naar God en religieuze thema’s in zijn werken als ‘Is dit mens’, ‘Zoektocht naar de wortels’ en ‘De verdronkenen en de geredden’. Ze stelde daarbij de vraag welke betekenis deze teksten hebben als Levi over de mens schrijft. Rondaij concludeert dat ze bij Levi dienen ter inspiratie om de menselijkheid te zien in de ander. Inmiddels is haar thesis verschenen als boek onder de titel: ‘Primo Levi na God’.

In haar boek richt Rondaij zich op de voor de theologie drie interessante thema’s: het onrechtvaardig lijden; chaos en schepping; en goed en kwaad. Levi verwijst hiervoor naar de Bijbelboeken Genesis en Job. Zoals gezegd, Levi was atheïst. Echter, wanneer ernstig lijden in een mensenleven binnendringt, vraagt de persoon in kwestie zich af waartoe dit lijden dient en dientengevolge wat het doel van zijn/haar leven is. Misschien belangrijker nog: waar is God in dit lijden? Dit is een veel gestelde vraag onder zowel gelovigen als niet-gelovigen. Zeker onder de gevangenen van de concentratiekampen, waar het lijden niet weg te denken viel, en al helemaal in het geval van een vernietigingskamp als Auschwitz. Sommige gevangenen vonden juist God in de kampen, maar de meesten verloren het geloof in God. Hij had hen immers het lijden niet bespaard. Levi vroeg zich af wat dan nog de betekenis was van God, nadat de Almacht is afgewezen. Dan moet God een wrede God zijn en dat kon Levi niet accepteren. Dan was het zijns inziens beter om te stellen dat God niet bestond. Toch is het diepste verlangen van de mens om te willen geloven in iets dat boven hem/haar staat, de Schepper, de Almacht. Ook al stelt dat Opperwezen de mens nog zo teleur.

Dat is ook terug te vinden bij Job. Job was een rijke godvrezende man die door God zwaar op de proef werd gesteld. Door zijn omgeving werden de tegenslagen opgevat als straf voor zijn mogelijke zonden. Maar Job wees dat van de hand. Toch streed hij met de vraag hoe een almachtige en goede God zoveel kwaadheid toestond. Desondanks bleef Job in God geloven. Job staat synoniem voor lijden waaraan niet te ontsnappen valt. Anders dan andere geloven is de christelijke traditie gebaseerd op het lijden. Het leven is lijden. Volgens de Joodse traditie wordt het lijden meer gezien als een beproeving. Beproevingen zijn opdrachten door de Eeuwige naar de mens gestuurd, die de mens alleen maar heeft te aanvaarden om daar zo zorgvuldig mogelijk mee om te gaan. Vandaar ook dat een deel van de Joden de vervolging lijdzaam onderging.

Rondaij’s vraag wie God is na God kan verder doorgetrokken worden naar onze huidige tijd. Hoe is God nog te duiden na zoveel ellende die de mensheid sinds de Tweede Wereldoorlog is overkomen? De mens is nog steeds tot het ergste kwaad in staat en God lijkt zich daarin niet te willen mengen. Hoe moet je God nog zien wanneer een opperwezen zoveel lijden kan toestaan? Dat is de vraag die veel theologen bezig houdt. Een mogelijk antwoord is om God meer voor te stellen als machteloos en kwetsbaar. Rondaij noemt deze God in haar boek een heilige vreemde.

Chaos en schepping zijn ook bij Primo Levi terug te vinden. Levi spiegelde de verhalen uit Auschwitz aan het lijden in de Bijbel en wilde daarmee een nieuwe Bijbel vormen. Het oude heeft afgedaan. Er moet iets nieuws komen. Een nieuwe schepping is een regelmatig terugkerend thema bij Primo Levi. Auschwitz stond voor hem voor chaos. Mensen werden gedegradeerd tot zelfs het moment van voor de schepping. Desondanks waren er ook goede momenten in het kamp. Primo Levi geeft in zijn werk een indrukwekkende boodschap af, namelijk dat we ons moeten onthouden van simplificatie en oordeel. Hij gebruikte de term ‘grijze zone’, schrijft Rondaij in haar boek, om te voorkomen dat we te gemakkelijk oordelen. Uiteindelijk werd de chaos weer overwonnen door de bevrijding, de herschepping. De gevangenen werden weer langzaamaan mens.

Voor goed en kwaad greep Levi terug op het Bijbelverhaal van Kaïn en Abel in Genesis. Het verhaal waarin Kaïn zijn broer doodde. Op Gods vraag waar Abel was, antwoordde Kaïn de beroemde woorden: "Ben ik mijn broeders hoeder?" Primo Levi betrok dit verhaal op de Sonderkommandos – de Joodse gevangenen die verantwoordelijk waren voor het werk in de crematoria. Door de Sonderkommandos te belasten met dit werk, konden de nazibewakers zich onttrekken aan hun schuld.

Ervaringen als Auschwitz dwingen ons om onze perceptie van God bij te stellen. Als mens willen we immers alles kunnen beredeneren en verklaren. De theologie doet zijn best, maar passende antwoorden blijven uit. God en Zijn houding tot het lijden blijven moeilijk verklaarbare onderwerpen. Mede omdat de theologie niet bepaald flexibel is. Buiten de theologische paden tredend stelde psychiater-psycholoog Carl Gustav Jung het treffender in zijn boek ‘Antwort auf Job’. Hierin stelde hij dat God ook een kwade kant heeft. Hij beschouwde dat als de vierde eenheid na de Vader, de Zoon en de Heilige Geest. Job had in zijn strijd die dubbelnatuur van God aanschouwd. Geen onterechte aanname, want die dualiteit is een herkenbaar fenomeen in het universum. Goed en kwaad, chaos en schepping.

Rondaij zocht voor antwoorden bij filosofen en andere theologen. Onder meer bij de Ierse filosoof Richard Kearney, die de term anatheïsme – voorbij aan het theïsme – gebruikt ofwel de terugkeer van het heilige na de verdwijning van God. Eveneens bestudeerde ze het werk van de constructieve theologe Catherine Keller en de Russische filosoof Mikhail Bakthin. Maar ook Rondaij heeft geen pasklare oplossing. Wat Rondaij met haar boek wel bewerkstelligt, is dat we opnieuw moeten nadenken over of Primo Levi wel echt atheïst was, gezien zijn kanttekening bij de wrede God die voor hem dan beter beschouwd kan worden als niet-bestaand. Hoewel Levi de religieuze teksten koppelde aan zijn eraringen in Auschwitz is ‘Primo Levi na God’ vanwege de diepgaande theologische/filosofische benadering interessanter voor theologen en taalkundigen dan voor geïnteresseerden in de Holocaust. Niettemin is ‘Primo Levi Na God’ de moeite van het lezen waard. De vraagstukken die Levi in zijn werk beschreef, zijn thema’s die vandaag ook nog actueel zijn. Ze stemmen tot nadenken over wie wij als mens zijn, wat het verleden ons geleerd heeft. Daaruit voortvloeiend kunnen we pas over hogere machten als God nadenken.