Van Anders Rydell (1982), een Zweedse journalist en hoofdredacteur van het kunsttijdschrift Konstnären, verschenen al boeken over de bezetenheid die enkele Duitse kopstukken van de nationaalsocialistische beweging met kunst hadden. In april 2015 verscheen van Rydell ‘De plunderaars. De nazi-obsessie met kunst’, waarin hij uiteenzette op welke grootschalige wijze de nazi’s de Europese musea en particuliere verzamelingen afstruinden om zich alles toe te eigenen wat ze onder de schilderkunst maar van enige kunsthistorische waarde achtten.

In ‘De grote boekenroof. Een zoektocht naar Europa's verdwenen bibliotheken’ gaat Rydell in op de vergelijkbare strooptocht langs de Europese bibliotheken in de oorlogsjaren en op de naoorlogse inspanningen om te achterhalen waar alle boeken gebleven zijn. Het begin en eindpunt is een klein olijfgroen boekje in een goedkope bruine bubbeltjesenvelop die de schrijver terugbezorgde bij de familie waar het boekje thuishoorde. Buiten die familie vertegenwoordigt dat boekje geen enkele waarde, hooguit een paar eurootjes in een antiquariaat, maar voor de familie is het een schat van onpeilbare waarde. Na zeventig jaar komt het boekje in handen van de kleindochter van Richard Kobrak, de man die in het boekje wat persoonlijke aantekeningen maakte. Kobrak zou eind 1944 samen met zijn vrouw met een van de laatste transporten worden afgevoerd naar Auschwitz en daar linea recta zijn doorgestuurd naar de gaskamers. Voor de kleindochter is het boekje het enige bezit van haar overleden grootvader, die ze nooit heeft gekend. Kobrak gaat in ‘De grote boekenroof’ uitgebreid in op de waarde van het speurwerk dat een aantal Berlijnse bibliothecarissen doen om boeken naar de rechtmatige eigenaren terug te kunnen sturen. In de grote oceaan van boeken waarvan de eigenaren onbekend zijn en die daarom in allerlei archieven onder het stof verdwijnen, is het een armzalige druppel op een roodgloeiende plaat. Daar staat echter grote voldoening en eeuwige dankbaarheid tegenover.

Rydell begint zijn boek met de grote boekenverbranding op 10 mei 1933 op de Opernplatz in Berlijn, waar onder het toeziend oog van 40.000 toeschouwers door de nazi’s zo’n 25.000 boeken in de fik werden gestoken. Het was het startsein voor een reeks boekverbrandingen overal in Duitsland. Achter die vernietiging zat een sinister plan dat de nazi’s in Europa ten uitvoer wilden brengen: het plunderen van bibliotheken en privébezit, met als doel de literatuur in te zetten als wapen in de vernietigingsmachinerie. Tegenstanders werden zo niet alleen van hun vrijheid beroofd, maar ook van hun literatuur, hun verhalen, hun emotionele en intellectuele geschiedenis. Rydell volgde het spoor van de boekenplunderaars door Europa om een omvattend beeld te scheppen van de angstaanjagende nazi-ambities op het gebied van kunst, cultuur en onderwijs. Hij bezoekt de emigrantenbibliotheken in Paris, zoekt naar de verdwenen oeroude Joodse bibliotheek in Rome, gaat op jacht naar de vrijmetselaarsgeheimen in Den Haag, speurt naar de brokstukken van de uitgewiste Joodse beschaving in Thessaloniki, probeert te achterhalen waar de Sefardische bibliotheken van Amsterdam zijn gebleven en zoekt naar de spaarzame plekken waar nog delen resteren van de Jiddische bibliotheek in Vilnius. Hij geeft daarbij ook veel historische context waarin die bibliotheken zijn opgebouwd, wat een welkome aanvulling is.

In de jarenlange strooptocht zijn duizenden bibliotheken voorgoed uiteengevallen. Hele collecties zijn uit hun verband gerukt en over tientallen plaatsen verspreid. Rydell: ‘Brokstukjes van wat ooit schitterende bibliotheken waren die van generatie op generatie waren opgebouwd, die het culturele, taalkundige en identiteitsbepalende hart vormden van gemeenschappen, families en particuliere bezitters. Bibliotheken van onvervangbare culturele waarde, een weerspiegeling van de mensen en gemeenschappen door wie ze ooit waren gesticht en gekoesterd werden’.

Het ging echter niet alleen om de plundering van archieven en de vernietiging van de boeken van de vijanden van de nationaalsocialistische beweging: Joden, communisten, vrijmetselaars, katholieken, critici van het regime. Zo verzamelden de nazi’s al vanaf 1935 boeken over hekserij in een poging daarmee een Joods complot tegen de ‘ware Germaanse cultuur’ aan te tonen. De plundering werd op poten gezet door de belangrijkste ideologen van het Derde Rijk: Heinrich Himmler, het hoofd van de SS, en Alfred Rosenberg, de chef-ideoloog van de NSDAP. De nazi’s waren niet alleen de anti-intellectuele cultuurvernietigers zoals ze vooral vanwege de boekverbranding in januari 1993 in Berlijn in het collectieve geheugen zijn achtergebleven. Ze zagen ook in dat in die boeken macht school, dat de woorden krachtige wapens zouden zijn als uiteindelijk het kanongebulder zou zijn verstomd. Dat degenen die over die woorden beschikten, ook de macht hadden te bepalen wat er naar buiten kwam en vooral hoe dat naar buiten zou komen. De bezitters van de woorden hadden de controle over de interpretatie en zouden daarmee de geschiedschrijving kunnen interpreteren. Het is de eeuwige wens van elk dictatoriaal regime.

Rydell schreef een intrigerend boek over een onderwerp dat tot op heden weinig aandacht kreeg. Tijdens het lezen van Rydells boek kun je jezelf afvragen hoe het zou voelen als een overheid ineens zou besluiten dat het bestaan van een grote hoeveelheid kunst en cultuur volledig zou moeten worden uitgewist. Vernietigd of minstens alleen nog maar toegankelijk voor een zeer select gezelschap partijideologen en propagandamedewerkers. Dat op een dag een paar vrachtwagens voor de deur van een bibliotheek worden gezet en pas weer vertrekken als de hele bibliotheek is leeggeruimd. In ‘De grote boekenroof’ voltrekt dit scenario zich vele keren. Het moet voor iedereen met liefde voor boeken en bibliotheken telkens weer een schokkende leeservaring zijn.