In ‘1936 - Wij gingen naar Berlijn’ begeeft schrijver Auke Kok zich als het ware tussen de Nederlandse atleten de deelnamen aan de Olympische Spelen van 1936. Omdat deze Spelen werden georganiseerd en misbruikt door het nog jonge nazi-regime raakten de Nederlandse prestaties die er werden geleverd al snel besmet.

Technisch gezien is ‘1936 - Wij gingen naar Berlijn’ geen boek over de Tweede Wereldoorlog, want daarvoor speelt het evenement dat als decor voor de verhalen dient zich een paar jaar te vroeg af. Het belang van deze Olympiade in de wereldwijde beeldvorming over het Duitsland onder Hitler mag echter niet worden onderschat. De nazi’s grepen alles aan om zich aan de wereld van hun beste kant te laten zien. Tegelijk sijpelde de ideologie van de nazi’s in veel opzichten ook in 1936 al door – al werden de meest weerzinwekkende aspecten uiteraard aan het oog van de wereld onttrokken.

Dat laatste ging eigenlijk betrekkelijk simpel. Verwijder voor de duur van de Olympische Spelen alle bordjes met ‘Voor Joden verboden’ uit het straatbeeld en je komt al een heel eind met het schetsen van een beeld: met die wilde verhalen over het onderdrukken van de Joden viel het misschien allemaal wel mee. Het op belangrijke posities handhaven van enkele ‘excuusjoden’ kon ook geen kwaad, blijkt uit het boek van Kok. Zo werd van de baas van het Olympisch dorp ontdekt dat er Joden tot zijn voorouders behoorden. In aanloop naar en tijdens de Spelen werd hij in een wat lagere positie gehandhaafd. Drie dagen na de sluitingsceremonie beroofde hij zichzelf van het leven, niet bereid zijn lot af te wachten. De bordjes met ‘Voor Joden verboden’ waren op dat moment alweer grotendeels teruggeplaatst.

Natuurlijk waren de Olympische Spelen van 1936 een bijzonder nuttig instrument voor de nazi’s om aan hun imago te werken. De Spelen van Amsterdam in 1928 en die van 1932 in Los Angeles moesten in de schaduw gesteld worden. Sinds het aan de macht komen van Hitler in 1933 waren de geluiden dat er in Duitsland iets niet in de haak was sterker geworden. Joden zouden er hun bestaan niet veilig zijn. En slechts vijftien jaar na het einde van de wereldoorlog die toen nog niet de eerste, maar de enige was, vreesde men dat Duitsland zijn expansiedrift de vrije loop zou laten.

Kosten noch moeite werden gespaard. Het ontbrak de atleten aan niets. Niet in het Olympisch dorp, terwijl veel atleten nog wisten hoe ze in 1928 ergens in de kost moesten om aan de Spelen te kunnen deelnemen. Ook niet aan sportfaciliteiten: het beste van het beste, het nieuwste van het nieuwste. De wielerbaan was van dermate hoog niveau dat de Nederlandse equipe enkele dagen nodig had om er aan te wennen. Alles was er op ingericht de sporters onderling met elkaar te laten verbroederen, gelijk de Olympische gedachte. Tegelijk presenteerde Duitsland zichzelf als een welvarende natie die de klappen van de oorlog al lang en breed te boven was gekomen.

Vanzelfsprekend waren er mensen die daar keihard doorheen prikten, zoals journalisten die niet twijfelden aan de kwade bedoelingen van Hitlers regime. Al ver voordat de Spelen een feit waren, barstte de discussie los: wel of niet gaan. Het Nederlands Olympisch Comité gaf groen licht. Enkele individuele sportbonden besloten niet mee te doen, en enkele individuele sporters namen die beslissing zelf, vaak vanuit hun Joodse of socialistische achtergrond. De meeste sporters gingen gewoon. Kok laat goed zien hoe de meesten helemaal niet bezig waren met politiek of ideologie. Zij wilden simpelweg meedoen aan de Olympische Spelen, zonder zich te (kunnen) bedenken dat de nazi’s die wel eens voor hun eigen gewin zouden kunnen aanwenden.

Kok licht in ‘1936 - Wij gingen naar Berlijn’ de verhalen van meerdere atleten uit. De belevenissen van Rie Mastenbroek en Tinus Osendarp staan echter centraal. Mastenbroek won met zwemmen drie keer goud en een keer zilver. Dat zij dat op ‘Hitlers Spelen’ deed werd haar de jaren nadien steeds weer aangewreven, en bepaalde in toenemende mate de niet bepaald zonnige manier waarop zij het leven beschouwde.

De Amerikaan Jesse Owens won diverse gouden medailles op de Olympische Spelen van 1936. Zo won hij de 100 en 200 meter sprint, met achter hem respectievelijk landgenoten Ralph Metcalfe en Mack Robinson. Tinus Osendarp pakte op beide afstanden het brons. Owens, Metcalfe en Robinson waren allen zwart. Binnen de kortste keren werd Osendarp dan maar gebombardeerd tot de snelste Europeaan, en veel verderfelijker: tot de snelste blanke ter wereld. Dat werd net zo vaak en hard geroepen dat veel mensen op enig moment geloofden dat Osendarp daadwerkelijk gewonnen had. Dat Osendarp niet al te snugger was, werkte als sprinter in zijn voordeel; later berokkende het hem en veel anderen een hoop ellende. Eerder vanuit praktische overwegingen dan enige ideologie raakte Osendarp in de oorlog betrokken bij inlichtingenwerk en vervolging namens de bezetter, iets waar hij na de oorlog de prijs voor betaalde.

Auke Kok schreef eerder onder meer boeken over de Nederlandse elftallen op het WK van 1974 en het EK van 1988, over de jonge jaren van Willem Holleeder en over leven en dood van landverrader Anton van der Waals. Dit boek kreeg later een soort vervolg met ‘Oorlogsliefde’, het levensverhaal van de derde vrouw van Van der Waals. Kok hanteert ook in ‘1936’ een manier van schrijven die hem en daarmee de lezer meeneemt in de belevingswereld van atleten, bestuurders en andere betrokkenen. Waarom gingen zij wel of juist niet naar de Olympische Spelen van Berlijn? Wat kregen ze ter plekke van het nazisme mee, en welke indrukken liet dat bij hen achter? En, in sommige gevallen: welke invloed had deelname op de rest van hun levens? Dit boek geeft antwoord aangaande zulke individuele factoren en schetst tegelijk het grotere plaatje van de Olympische Spelen van 1936 en het propagandacircus dat de nazi’s er van wisten te maken.