Anton van der Waals

Inleiding

Anton van der Waals was een van Nederlands meest beruchte collaborateurs. Als V-Mann (Vertrauensmann) van de SD (Sicherheitsdienst) infiltreerde hij vanaf 1941 in verschillende Nederlandse verzetsgroepen. Zijdelings speelde hij een rol in het Englandspiel, een grootscheepse misleidingsoperatie van de Duitse contraspionagedienst (Abwehr). Hoewel er in verzetskringen al in 1941 ernstige twijfel ontstond over zijn betrouwbaarheid, kon Van der Waals tot 1943 doorgaan met het trekken van een verwoestend spoor door het verzet. Zich uitgevend voor een Britse agent wist hij het vertrouwen te winnen van talloze argeloze verzetsmensen en zelfs van enkele vooraanstaande bewindspersonen. Anton van der Waals was uitzonderlijk bedreven in het inpalmen van mensen, bewoog zich moeiteloos in allerlei milieus en had totaal geen last van scrupules. Dit maakte hem tot de ideale V-Mann. Daar kwam bij dat het Nederlandse verzet aanvankelijk vooral bestond uit goedwillende amateurs, die meestal geïsoleerd opereerden in kleine groepjes. Veiligheidsmaatregelen waren eerder uitzondering dan regel. Men was dan ook totaal niet verdacht op een geslepen provocateur als Van der Waals. Deze liet zich voor zijn verraderswerk goed betalen door de SD, maar ontzag zich daarnaast niet om door afpersing en bedrog zijn vermogen te vergroten, als hij hiertoe een mogelijkheid zag. In zijn persoonlijk leven ging Van der Waals al even brutaal en trouweloos te werk. Hij was waarschijnlijke de enige Nederlander die in de oorlog tegelijk met de dochter van een verzetsman en de secretaresse van een SD-chef verloofd was.

Vooroorlogse jaren

Anton van der Waals werd op 11 oktober 1912 in Rotterdam geboren als nakomertje in een gezin van vier kinderen. Zijn vader had een schildersbedrijfje. Als kind zagen zijn ouders in hem een zeer begaafd jongetje. Hij boekte redelijke schoolresultaten en had duidelijk aanleg voor techniek. Na de lagere school en twee jaar ULO had hij bescheiden baantjes bij Rotterdamse firma's. Zijn twee pogingen een technische opleiding te volgen strandden beide al na een paar maanden. Begin jaren dertig probeerde Van der Waals, inmiddels steuntrekker, zonder succes een eigen reparatiebedrijfje voor radio's en motorfietsen op te zetten. Ook zijn persoonlijk leven verliep weinig voorspoedig. In november 1937 begon Van der Waals al aan zijn derde huwelijk.

Datzelfde jaar lukte het hem uiteindelijk als elektromonteur in dienst te komen van het Rotterdamse elektrotechnische bureau De Hoop. Hij kwam vaak in de Rotterdamse haven voor aanleg en onderhoud van elektrische installaties in duikboten en andere militaire vaartuigen. Hij leerde er redelijk Duits en Engels door spreken.

Op de loonlijst van de Sicherheitsdienst

Tijdens de bezetting kreeg de rasopportunist Van der Waals eindelijk de kans om zijn talenten te ontplooien. Hij was op een of andere manier in het bezit gekomen van twee technische uitvindingen, een radioverbetering en een krukasloze verbrandingsmotor. Die probeerde hij vanaf de zomer van 1940 te verkopen aan zowel het verzet, de NSB als het Duitse leger, maar zonder resultaat. Via zijn werkgever kwam hij in contact met een groep illegale werkers rond de ingenieur en banketfabrikant Ary van der Meer, die hem eind 1940 bereid vond zijn uitvindingen voor de goede zaak over te dragen aan de geallieerden. Van der Waals was toen al incidenteel tipgever voor de SD. Eind april 1941 meldde hij zich op het hoofdkwartier van de SD in Den Haag met de mededeling dat hij de dader kende van de recente moord op een Duitse soldaat in Haarlem. Kriminaldirektor Joseph Schreieder zag onmiddellijk de potentie als V-Mann van de sluwe en behendige Van der Waals. Toen Van der Waals Schreieder de dader van de aanslag in handen speelde en een spionagenetwerk rond Josef Klingen in Heemstede hielp oprollen, nam de chef van de contraspionage hem in vaste dienst.

Eerste resultaten

Van der Waals kende een goede start als V-Mann. Hij wist het vertrouwen te winnen van diverse verzetsmensen, die hem vaak ongevraagd veel nuttige informatie verstrekten. Na de arrestatie in mei 1941 van verzetswerker Jan Kwak – door Van der Waals aangebracht – begonnen er wel ernstige verdenkingen tegen hem te rijzen. Ary van der Meer en de Rotterdamse politieman Jan van den Ende beraamden een plan om de V-Mann te liquideren. Maar vlak voor ze dit konden uitvoeren werd Van den Ende gearresteerd. Van der Waals werd vanaf toen voorzichtiger en wisselde voortdurend van identiteit en woonplaats. Om geen verdenking te wekken bij het verzet werd hij steeds ook zelf door de SD opgepakt als hij bij een arrestatie aanwezig was.

Eind 1940 lukte het Van der Waals in contact te komen met de anti-Duitse Burgemeester Oud van Rotterdam. Hij overtuigde hem ervan dat diens arrestatie op handen was en dat hij beter met hem naar Engeland kon vluchten. Bij de SD zag men wel mogelijkheden tot een Spiel. Via Ouds connecties zou Van der Waals in Londense kringen kunnen infiltreren en zich zelfs als inlichtingenagent door de geallieerden laten opleiden. Uiteindelijk kreeg Oud argwaan en ging het plan niet door.

Pion in het Englandspiel

Een misleidingsoperatie waar Van der Waals wel een rol in speelde was het zogenaamde Englandspiel. In de zomer van 1941 spoorde de SD een illegale zender op in een tuinhuisje in Bilthoven. Daar trof men ook een lijst met namen aan van mensen die met de twee seiners samenwerkten. Van der Waals werd aan het werk gezet. Hij legde contact en diverse arrestaties volgden. Nog meer door Londen gedropte marconisten vielen in de loop van 1942 in handen van de SD, die steeds meer inzicht kreeg in de werkwijze van de door Londen gedropte agenten. Een eerste agent werd gedwongen met Londen te seinen alsof er niets mis was. De opzet slaagde, mede doordat Londen het ontbreken van de afgesproken security check stelselmatig negeerde. Deze 'lijn' met Londen buitten de Duitsers vervolgens met groot succes uit. Een eindeloze stroom van gedropte saboteurs en voorraden viel in de loop van 1942 en 1943 in handen van de SD. Van der Waals was betrokken bij de 'ontvangst' van de boven Nederland geparachuteerde George Jambroes en bij het oprollen van een groep illegalen rond marconist Tom Navis. Een grootscheepse arrestatie vond plaats in een huis in Ede, waar Van der Waals de nietsvermoedende illegalen een voor een binnenleidde, waarna ze door het SD-team werden overmeesterd.

Infiltratie in de Groep Vorrink

Eind 1942 kreeg Van der Waals de hoofdrol in een nieuw Spiel. Hij wist het vertrouwen te winnen van de socialistische politicus Koos Vorrink, spil van het Nationaal Comité en betrokken bij allerhande verzetsactiviteiten. Gebruikmakend van zijn kennis van het verzet en de Britse inlichtingendienst, en van het zendcontact met Londen slaagde Van der Waals er in de aanvankelijke reserve van de groep-Vorrink te overwinnen. Hij liet zich zelfs verloven met de dochter van Vorrinks rechterhand Van Looij. In een sfeer van samenzwering en vertrouwelijkheid werden er maandenlang plannen gesmeed en spionagegegevens verzameld. De invasie zou volgens Van der Waals op handen zijn. De groep illegalen rond Vorrink moest voorbereidingen treffen voor sabotage-activiteiten. In april 1943 achtte de SD de tijd rijp om de groep-Vorrink op te rollen. Van der Waals speelde zijn gebruikelijke rol van mede-arrestant. In de nasleep van deze arrestaties werden ook de rest van het Nationaal Comité en zeker 150 andere mensen uit de omgeving van Vorrink opgepakt.

Van het toneel

Behalve het huzarenstuk met de groep-Vorrink leverde Van der Waals begin 1943 nog veel meer 'prestaties'. Hij infiltreerde in de ene verzetsgroep na de andere en verleende zijn medewerking aan een groot aantal arrestaties. De SD was zo ingenomen met zijn werk dat hij zelfs een officiële onderscheiding in ontvangst mocht nemen. Financieel was hij inmiddels ook een welvarend man. De keerzijde van dit succes was dat zijn signalement met toenemende nauwkeurigheid de ronde deed in de illegaliteit. Van der Waals was te bekend geworden om zijn werk nog te kunnen doen. De SD bedacht daarom een truc om de illegaliteit op het verkeerde been te zetten. Er werd een aanlag op Van der Waals in scene gezet en in de krant verscheen het bericht dat hij was overleden. Deze komedie werd echter al snel doorzien door het verzet. SD-chef Schreieder besloot dat Van der Waals zich nuttig kon maken door naar het neutrale Zweden te gaan. Hij moest het Englandspiel helpen redden, dat dreigde te stranden. Schreieder hoopte via het Spiel de geallieerde invasieplannen te weten te komen, maar er waren twee gevangengenomen agenten ontkomen naar Engeland en het spel dreigde daardoor onthuld te worden. Van der Waals moest in Zweden proberen deze agenten bij de Nederlandse inlichtingendienst verdacht te maken. Maar de reis liep uit op een faliekante mislukking en Van der Waals keerde onverrichter zake terug. Omdat er geen werk meer voor hem was werd hij op non-actief gesteld.

Op de vlucht

In de zomer van 1943 ontmoette Van der Waals Corrie den Held, een wat naïef meisje van achttien jaar uit Wassenaar. Hoewel hij toen nog omgang had met de secretaresse van zijn SD-chef Schreieder, maakte hij haar het hof. Ze vestigden zich in Loosdrecht en trouwden daar ook – terwijl Van der Waals officieel nooit gescheiden was van zijn derde vrouw. Al snel werd de grond te heet onder hun voeten, want de illegaliteit wist Van der Waals steeds makkelijker te vinden en was er op gebeten hem te liquideren. Na Dolle Dinsdag (5 september 1944) dook het stel daarom onder op een woonboot in Aalsmeer. Daar vermoordde Van Der Waals zijn huisknecht Willem Mossinkoff om zich diens persoonspapieren en identiteit toe te eigenen. Later zou hij deze opzet herhalen met een andere dienstknecht, Joop van der Meer.

Van der Waals deed in de winter van 1944 nog wel pogingen zich verdienstelijk te maken voor de SD, maar met erg weinig succes. In maart 1945 weken Anton en Corrie uit naar het Drentse dorp Zuidlaren, waar ze in april de bevrijding door de Canadezen meemaakten. Van der Waals, inmiddels de meest gezochte verrader van het land, meldde zich in arren moede bij de Britse geheime dienst. De Special Counter Intelligence (SCI) zag in de gewezen SD-provocateur een geschikte kandidaat voor de geallieerde contraspionage in Duitsland. Van der Waals moest gaan infiltreren in de (vermeende) naoorlogse nazi-verzetsbeweging Werwolf. De Nederlandse inlichtingendienst werd overgehaald medewerking te verlenen aan de verdwijning van Van der Waals. In juli 1945 vertrok hij met Corrie naar Keulen. Maar al na twee maanden liep hij over naar de Sovjets in Berlijn, om enkele maanden later toch weer terug te keren naar de Britten, die hem uiteraard niet meer vertrouwden en hem opgesloten hielden in diverse interneringskampen in Duitsland.

Arrestatie en proces

In Nederland liepen alle speurtochten naar Van der Waals – inmiddels volksvijand nr. 1 – dood. Toen begin 1946 bekend werd dat hij in geallieerde handen was, klonk de roep om zijn arrestatie en berechting almaar sterker. In juli 1946 werd hij uit een Duits interneringskamp opgehaald en naar Nederland overgebracht. Corrie zou pas in februari 1947 gevonden worden in een Berlijnse etagewoning. Haar zou uiteindelijk niets ten laste worden gelegd.

In de talloze verhoren die Van der Waals in de loop van 1947 werden afgenomen voerde hij steeds ene 'John Verhagen' op. Hij gaf alle beschuldigingen weliswaar toe, maar zou alles gedaan hebben in opdracht van deze Britse agent, die hem namens Londen zou hebben aangespoord voor de SD te gaan werken om inlichtingen in te winnen over de Duitsers. Van der Waals kon het bestaan van Verhagen echter op geen enkele manier aantonen. Tijdens het proces werd dit verhaal dan ook als misleidend verzinsel naar het rijk der fabelen verwezen. Op 7 mei 1948 veroordeelde het Bijzonder Gerechtshof in Den Haag Van der Waals ter dood. Hoger beroep en verzoeken om gratie van hemzelf en zijn familieleden mochten niet baten. In de vroege morgen van 26 januari 1950 stierf Nederlands meest gehate verrader voor het vuurpeloton op de Waalsdorpervlakte. Vlak voor zijn executie verklaarde Van der Waals nog dat Verhagen inderdaad nooit had bestaan en dat alle verantwoordelijkheid op zijn eigen schouders rustte.

Dat Van der Waals zo veel slachtoffers kon maken had niet alleen te maken met diens uitzonderlijke talent als provocateur. Er was een groot gebrek aan informatie in Nederland in oorlogstijd en een even grote behoefte contact te leggen met Londen en met andere verzetsgroepen. Iemand die beweerde dergelijke contacten te hebben werd daarom maar al te graag geloofd, ook al kon men zijn beweringen niet natrekken. Deze sfeer van bezet Nederland als een schimmenrijk waarin men als het ware op de tast zijn weg moest zoeken werd door de schrijver W.F. Hermans gebruikt in zijn oorlogsroman 'De donkere kamer van Damocles'. Hierin komen enkele elementen voor die ontleend zijn aan de geschiedenis van Van der Waals. De hoofdpersoon Osewoudt beroept zich op een dubbelganger, Dorbeck, die hem tot zijn verzetsdaden heeft aangezet. Maar na de oorlog wordt hij door niemand geloofd en als verrader gezien. Dorbeck wordt nooit gevonden en Osewoudt sterft, net als Van der Waals, uiteindelijk voor het vuurpeloton. Verschil is alleen dat Osewoudt te goeder trouw had gehandeld, zoals de auteur zelf beaamd heeft. Dat gold zeker niet voor Anton van der Waals.