“Uitgehongerd, uitgeput en door gekken uitgemergeld. Arm en vermoeid, doodop en verzenuwd. Nee, nee, nee! Het gaat niet meer.” Deze wanhopige woorden werden verkondigd door een Duitse officier aan het westelijke front in september 1944. De door hem verwoorde uitzichtloosheid ten spijt, duurde het toen nog acht maanden voordat nazi-Duitsland capituleerde. Het continueren van de oorlog vergde een hoge tol: tussen juli 1944 en mei 1945 kwamen meer Duitse burgers om dan in de voorgaande oorlogsjaren, vooral als gevolg van de aanhoudende geallieerde bombardementen op Duitse steden. De militaire verliezen waren in diezelfde periode even hoog als het totaal van de vier jaar daarvoor. Waarom bleef Duitsland, ondanks de grote verliezen en de uitzichtloze situatie, doorvechten? Die vraag beantwoordt de Britse historicus Ian Kershaw, vooral bekend door zijn weergaloze tweedelige Hitler-biografie, in zijn nieuwste boek.

Kershaws beginpunt is de mislukte bomaanslag door Claus Schenk Graf von Stauffenberg op 20 juli 1944. Hij constateert dat de poging om Hitler te vermoorden door een groot deel van de Duitse bevolking afgekeurd werd. Hitler genoot op dat moment dan nog wel voldoende steun, maar dat betekent niet dat de conclusie getrokken kan worden dat de Duitsers de daarop volgende maanden eensgezind het regime steunden en dat soldaten fanatiek doorvochten in de overtuiging dat Hitlers bevelen het tij nog konden keren. Trouwe gelovigen in Hitler bestonden natuurlijk, maar Kershaw vond ook diverse bronnen waaruit een grote mate van moedeloosheid en oorlogsmoeheid blijkt, zowel onder burgers als militairen. “Als deze idiote oorlog maar eens mocht eindigen”, zo luidde de mening van een Duitse soldaat tijdens het Ardennenoffensief. “Waarom zou ik vechten? Het gaat alleen maar om het voortbestaan van de nazi’s.” Zelfs in officiële nazi-rapporten werd melding gemaakt van het bestaan van dergelijke wanhopige geluiden onder het volk. De verklaring voor het voortzetten van de oorlog moet dus elders gezocht worden.

Een voor de hand liggende uitleg is de vrees voor het oprukkende Rode Leger. Wanneer de Wehrmacht aan het Oostfront de strijd al eerder opgegeven had, waren honderdduizenden Duitse burgers overgeleverd geweest aan de alom gevreesde vijand. Kershaw geeft meerdere voorbeelden van de gruweldaden die Sovjetsoldaten pleegden in het door hen veroverde Duitse territorium in het oosten, waaronder de moord op bejaarden en kinderen in Nemmersdorf in Oost-Pruisen in oktober 1944. De wreedheden werden, alsof de feiten al niet erg genoeg waren, uitvergroot door het propaganda-apparaat van Joseph Goebbels. Nemmersdorf ging symbool staan voor wat het Duitse volk moest verwachten als het Rode Leger het Rijk zou veroveren. Om dit vooruitzicht uit de weg te gaan, vluchtten honderdduizenden Duitsers naar het westen, onder erbarmelijke winterse omstandigheden en met vele doden als gevolg. Vele duizenden of tienduizenden kozen ervoor om zelfmoord te plegen. Aangrijpend zijn de door Kershaw beschreven gebeurtenissen in de stad Demmin in Pommeren, waar meer dan 900 vrouwen drie dagen voor de komst van het Rode Leger zelfmoord pleegden. Een moeder nam haar twee jongste kinderen in een kinderwagen mee naar een grote eikenboom, terwijl haar kind van zes gedwee volgde op zijn fietsje. Onder de boom vergiftigde ze haar kinderen en probeerde ze zichzelf op te hangen, maar Sovjetsoldaten sneden haar los.

De angst aan het oostfront was onmiskenbaar groot en had gegronde redenen, maar Kershaw voert terecht aan dat ook de strijd in het westen voortgezet werd, terwijl de westerse geallieerden lang niet zo gevreesd werden. Angst was dus niet de enige reden dat er doorgevochten werd. De eis van de westerse geallieerden voor een overgave aan alle fronten is volgens hem ook niet de belangrijkste oorzaak. Kershaw zoekt het veel meer in de machtsstructuren van het regime en de mentaliteit binnen de overheid, de partij en het leger. Bormanns nog altijd intacte en alom aanwezige partijapparaat, Himmlers machtige politie- en veiligheidsdiensten, Goebbels’ oorlogspropaganda en maatregelen ten bate van de “totale oorlog” en Speers noeste inspanningen om de oorlogsproductie op peil te houden, verklaren mede waarom de oorlog voortgezet kon worden. Ook de Gauleiter hadden volgens Kershaw een belangrijk aandeel. Als de trouwste volgelingen van Hitler hadden ze al hun schepen achter zich verbrand. In de hen toebedeelde rol van Reichsverteidigungskommissare dwongen ze burgers, oude mannen, vrouwen en kinderen, tot het graven van tankgrachten en het opwerpen van wegversperringen. De zinloosheid van hun werk blijkt wel uit de grap die in Berlijn de ronde deed over hoelang het Rode Leger erover zou doen om voorbij de wegversperringen te komen. “Het antwoord was één uur en vijf minuten: een uur de slappe lach over de barricades en vijf minuten om ze af te breken.”

Niet enkel de partijtop en de Gauleiter bleven Hitler tot het einde trouw, maar ook de leiding van de Wehrmacht, zowel binnen het opperbevel als bij de commandanten te velde. Na 20 juli 1944 was het leger gezuiverd en werd de dienst uitgemaakt door trouwe volgelingen van het regime. Kershaw geeft als voorbeeld admiraal Karl Dönitz. Na de oorlog zette hij zich neer als apolitieke militair die enkel bevelen uitvoerde, maar de historicus toont overtuigend aan dat hij één van de belangrijkste fanatici was in zijn steun voor Hitlers orders om de strijd voort te zetten. Kershaw noemt hem “qua mentaliteit een volstrekte nazi.” Maar er waren binnen het leger ook trouwe aanhangers van het regime die moedeloos raakten. De woorden van Generaloberst Georg-Hans Reinhardt, de opperbevelhebber van Legergroep Midden, in een brief aan zijn vrouw zijn waarschijnlijk illustratief voor de mentaliteit van velen. In januari 1945 bevond zijn leger zich aan het oostfront in een hopeloze situatie en was hij getuige van de catastrofe die de vluchtende burgers overviel; kapotte huifkarren en lijken lagen langs de weg. In zijn brief beschreef hij hoe hij onder deze omstandigheden door kon gaan. “De plichtsmachine, de wil en het onbetwiste ‘moeten’ toepassen van het laatste restje kracht werken automatisch binnen ons allen. Slechts zelden denk je na over het grote ‘wat nu’.”

Met het gezag van Hitler onaangetast en de elites niet in staat of bereid om te verhinderen dat hij Duitsland steeds dieper in de ellende stortte, moest het wel zo slecht aflopen voor het Duitse volk. Pas toen de dictator zichzelf van het leven had beroofd, kon er sprake zijn van overgave. Het is een conclusie die eigenlijk erg voor de hand ligt, maar die zonder onderbouwing geen wetenschappelijke waarde heeft. Het is de verdienste van Kershaw dat hij tot zijn antwoorden is gekomen op grond van uitvoerige bronnenstudie. Door het raadplegen van niet zelden tegenstrijdige opvattingen van betrokkenen heeft hij dit complexe vraagstuk weten te ontrafelen. Daarbij brengt hij op genuanceerde wijze het lijden van de Duitsers voor het voetlicht. Zijn boek is niet een opeenhoping van gruwelen, maar de zorgvuldig uitgekozen voorbeelden spreken boekdelen. Door tegelijkertijd ook de Duitse misdaden te behandelen, in het bijzonder de Dodenmarsen die concentratiekampgevangenen moesten ondergaan, heeft hij de juiste balans gevonden. Zeker degene die al meer heeft gelezen over de ondergang van het Derde Rijk zal weinig nieuwe feiten tegenkomen in dit boek, maar zal wel tot nieuwe inzichten komen of zijn eigen veronderstellingen en aannames wetenschappelijk onderbouwd zien. Kershaws boek biedt een helder inzicht in de zelfvernietiging van nazi-Duitsland en legt, net als zijn Hitler-biografie, bloot hoe afhankelijk van Hitler het regime functioneerde, zelfs tot het bittere einde.