Vanaf de oprichting op 8 mei 1945 van het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie (NIOD) werd door toenmalig directeur Lou de Jong gericht fotomateriaal verzameld van erkende fotografen, grote fotopersbureaus en legerfotografen. Daarnaast droeg het Ministerie van Justitie alle geconfisceerd beeldmateriaal over van de NSB-Fotodienst en van fotografen die in dienst van de Duitse bezetter werkten. Bovendien werd van begin af aan het belang erkend van alle foto's die duizenden amateurfotografen, openlijk of heimelijk, maakten. Vooral dat laatste deel van de collectie dijt nog steeds uit. De collectie van 150.000 foto’s, plus die van dertig andere archiefinstellingen en oorlogsmusea, is inmiddels gedigitaliseerd en opgenomen op de online database BeeldbankWO2, waar bezoekers ook op foto’s kunnen reageren en bijvoorbeeld veelvuldig ontbrekende gegevens aanvullen. Steeds opnieuw komt beeldmateriaal beschikbaar, zowel van eerder ontoegankelijke archieven als van amateurfotografen (of hun nabestaanden) die hun foto’s ter beschikking stellen. Waarbij de laatste jaren opvallend veel kleurenfoto’s aan de collectie kunnen worden toegevoegd.

Uit de omvangrijke collectie verscheen in 2002 van Erik Somers (beheerder van de fotocollectie NIOD) en René Kok “Het 40-45 Boek”, een zwart-wit uitgave met 500 foto’s die zijn ingedeeld in tien thematisch geordende hoofdstukken, die elk chronologisch zijn opgebouwd. Elke foto is (voor zover bekend) voorzien van de naam van de fotograaf of bron en de lokatie en datum van de foto, aangevuld met een compact onderschrift om de foto zo goed mogelijk te kunnen duiden. In enkele gevallen wordt het oorspronkelijke onderschrift gegeven. Het boek werd heel positief ontvangen. Er werden dan ook meer dan 25.000 exemplaren van verkocht.

De beide auteurs hebben naar aanleiding van dat succes uit de inmiddels met 30.000 foto’s vergrote collectie een nieuwe uitgave samengesteld, waarbij zowel het aantal pagina’s als het formaat van het boek flink is vergroot. Het boek heet niet toevallig “Het Grote 40-45 Boek”. Vooral dat grotere formaat (24 x 31,5 cm) is een vooruitgang, want fotomateriaal komt nu eenmaal het best tot zijn recht als het op een redelijk formaat wordt afgedrukt. In vergelijking met de eerdere uitgave is ook de vormgeving van het boek enorm verbeterd. Het kleine formaat van het eerste boek met alleen zwart-wit foto’s gaf in wezen geen enkele mogelijkheid er visueel een aantrekkelijk boek van te maken. Door de afwisseling van kleur, zwart-wit en steeds verschillende fotoformaten is een zeer aangename lay-out ontstaan. Gehandhaafd is de indeling in de tien thematisch en chronologisch opgebouwde hoofdstukken: strijd, dagelijks leven, collaboratie, burgerslachtoffers, overwinning, nederlaag, verzet en terreur, vervolgden, kinderen en kopstukken. Die thematiek geeft volop gelegenheid foto’s van gevechtshandelingen in Europa af te wisselen met dagelijkse taferelen en persfoto’s. Dat geheel geeft een geweldig beeld van hoe in de jaren 1939-1945 de meest verschrikkelijke dingen gebeurden en hoe tegelijkertijd het dagelijkse leven voor de meeste mensen zo goed en zo kwaad als het kon gewoon doorging. Om dat beeld helemaal compleet te maken zou de lezer het boek “De oorlog is nog lang niet voorbij” van Thomas Ross en Iona Hogendoorn er naast moeten leggen, waarin vooral het propagandamateriaal heel sterk is.

Kok en Somers hebben bij de keuze van het fotomateriaal een goed oog gehad voor de iconische foto’s over de Tweede Wereldoorlog en voor alle materiaal dat de dagelijkse gang van zaken weergeeft. De iconische foto’s zijn die beelden die bij iedereen op het netvlies gebrand zijn, niet alleen omdat ze al zo veelvuldig zijn gebruikt, maar vooral omdat ze symbool staan voor een bepaald aspect van de verschrikkingen. Iedereen kent de foto van het broodmagere jongetje met de lepel in zijn hand in de Hongerwinter, van de eerste razzia op het Jonas Daniël Meyerplein waar een groep opgepakte Joden met de armen in de lucht geknield zit, van het jongetje dat in het getto van Warschau angstig zijn handen opsteekt als hij en zijn familie worden weggevoerd, van de uitgemergelde man in de barakken van Buchenwald of van de SS’er die op het punt staat een geknielde Jood aan de rand van een massagraf een kogel door het hoofd te jagen. Zoals ook iedereen andere foto-iconen kent die niet in het boek staan: de Amerikanen die de vlag op Iwo Jima plaatsen, de Russische soldaat die de vlag op de Reichstag plant, de foto’s van Robert Capa van de landing in Normandië. Materiaal dat symbool staat voor alle verschrikkingen van de oorlog en de enorme wreedheid van de naziterreur. Ze vormen slechts een klein onderdeel van het boek.

Het fotoboek staat vooral in het teken van het materiaal dat weergeeft hoe de oorlog is verlopen binnen Nederland in het bijzonder en West-Europa in het algemeen. Met bijvoorbeeld op de pagina’s 83 t/m 93 onder het thema Dagelijks Leven: een krantenverkoper in Berlijn van een boulevardblad dat trots bericht over de Duitse opmars in de Sovjet-Unie (oktober 1941), Japanse huisvrouwen die de soldaten aan het front steunen (februari 1942), het warme onthaal dat de Duitsers in de Oekraďne kregen (najaar 1942), een jeugdig Nederlands stel op weg naar hun vakantie in een jeugdherberg (april 1942), het landskampioenschap van ADO (juni 1942) en schitterende propagandafoto’s over de rol van de Amerikaanse vrouwen in de oorlogsindustrie (najaar 1942). Een kleine illustratie van de overweldigende diversiteit van dit boek. We zien de oorlog dan ook door de ogen van de geallieerde overwinnaars en de overwonnen Duitsers, door de ogen van de slachtoffers en de daders, door de ogen van de verzetshelden en hun passieve landgenoten. De prijs van het boek zal sommigen misschien wat afschrikken. Wat jammer zou zijn, want het boek is een lust voor het oog en doet precies wat een fotoboek moet doen: emoties losmaken, verontrusten, bewust maken en het geweten in beweging brengen. Het beeld over de Tweede Wereldoorlog wordt er realistischer door.