Britse troepen in Nederland in mei 1940

Inleiding
Op vrijdag 10 mei 1940 werd de Nederlandse neutraliteit geschonden toen de Duitse legers ons land aanvielen. Het Nederlandse leger was onvoldoende getraind en uitgerust om de Duitse aanval af te slaan. Zonder hulp van buitenaf zou het een kansloze strijd zijn. Deze hulp van buitenaf kwam er. Niet alleen van de Fransen, die strijd leverden in Noord-Brabant, maar ook van de Britten. Op meerdere plekken in Nederland, maar voornamelijk in Hoek van Holland, waren tijdens de meidagen Britse troepen actief. De komst van onze bondgenoot zorgde voor optimisme onder de Nederlandse troepen en bevolking. Samen met de Britten moesten de Duitsers verslagen kunnen worden. Maar de Britten kwamen hier niet om een tegenoffensief in te zetten.

Duitse inval
Na de Duitse inval in Polen op 1 september 1939 en de daarop volgende oorlogsverklaringen van Groot-Brittannië en Frankrijk stevende Europa af op een nieuwe grootschalige oorlog. Conform haar buitenlandse politiek van de voorgaande decennia had Nederland zich neutraal verklaard. De Duitsers achtten, in tegenstelling tot in 1914, een passage door Zuid-Nederland echter noodzakelijk voor hun opmars naar Frankrijk. In de nacht van 9 op 10 mei 1940 overschreden Duitse troepen dan ook de grens. Die ochtend sprak koningin Wilhelmina haar volk toe in een proclamatie: “[...] in den afgelopen nacht is door de Duitse weermacht zonder de minste waarschuwing een plotselinge aanval op ons gebied gedaan [...]”

Nederland had in augustus 1939 de mobilisatie afgekondigd. Het Nederlandse leger was dus paraat. Maar de krijgsmacht was slecht getraind en het materieel sterk verouderd. De troepen hadden in de mobilisatieperiode vooral versterkingen moeten aanleggen en maar weinig tijd gehad voor gevechtsoefeningen. Ook was er tekort aan veel materieel en datgene waarover men wel de beschikking had, was verouderd.. Zo werden stukken geschut uit 1868 nog steeds gebruikt. Het Duitse leger was daarentegen groot, sterk, modern en goed uitgerust. Het was een oneerlijke strijd, zeker als de Nederlanders geen hulp zouden krijgen van buitenaf.

Als onderdeel van hun aanvalsplan hadden de Duitsers parachutisten rond Den Haag gedropt en de vliegvelden Ypenburg, Valkenburg en Ockenburg bezet. Met deze troepenmacht bedreigden ze het Nederlandse regeringscentrum. Het gevaar bestond dat het landsbestuur omsingeld en gevangen genomen zou worden. Minister van Buitenlandse Zaken Eelco Nicolaas van Kleffens was met een watervliegtuig naar Engeland gevlogen. De Nederlandse regering ging ervan uit dat Groot-Brittannië ons land te hulp zou schieten. De Britten hadden tenslotte ook een legermacht naar Frankrijk en Noorwegen gestuurd. Van Kleffens klopte aan bij de Britse militaire staven, maar deze reageerden in eerste instantie afwijzend. Er waren geen troepen voorhanden en al zouden er soldaten beschikbaar zijn, dan zouden deze nooit op tijd meer in Nederland aankomen om de strijd een beslissende wending te geven. Wel was er in overleg met de Nederlandse regering een uiterst geheime missie in gang gezet voor een viertal demolition parties, kleine vernietigingsteams.

Operation XD
In de ochtend van 10 mei was het Britse War Cabinet direct bijeengekomen om overleg te voeren over de Duitse aanval op de Lage Landen. Eén van de agendapunten had betrekking op Nederlandse en Belgische voorraden en infrastructuur die beslist niet in Duitse handen mochten vallen (bijv. goud, olie en elektriciteit, maar ook haveninstallaties en luchtvaartvoorzieningen). Om dit te bereiken werden demolition parties, bestaande uit manschappen van de Kent Fortress Royal Engineers, per boot naar IJmuiden(- Amsterdam), Hoek van Holland (-Rotterdam) en Vlissingen gestuurd. De codenaam voor deze vernietigingsacties was Operation XD. “Onderweg werden we gebrieft over de missie en kregen alle manschappen Nederlandse guldens uitgereikt voor het geval iemand afgesneden zou raken en zelf zijn weg terug moest vinden”, herinnert Engineer George Letchford, die deel uitmaakte van de demolition party voor Rotterdam, zich.

De geniesoldaten van de demolition parties gingen vervolgens op weg voor hun missies. Maar hun vernietigingsacties werden tegengehouden op bevel van Generaal Winkelman, de opperbevelhebber van het Nederlandse leger. De Duitsers waren nog niet in de buurt en het Nederlandse leger hield op sommige plaatsen nog altijd stand. Winkelman wilde nog niet uitgaan van een capitulatie en geen overhaaste beslissingen nemen. Sommige geniesoldaten namen andere taken op zich, zoals Corporal Blake, die zich in Hoek van Holland bevond, wachtend op nieuwe bevelen: “We bemanden loopgraven en posities samen met Nederlandse soldaten. We kwamen onder vuur van Duitsers; we kregen orders terug te keren naar onze eigen posities.” Op 13 mei werd door de Nederlandse legerleiding alsnog besloten dat de vernietigingsacties plaats mochten vinden. De Britse genisten staken de olievoorraden in Amsterdam en Rotterdam in brand. De Duitsers wisten na hun komst het vuur snel te doven, waardoor slechts zeer kleine hoeveelheden verloren gingen.

Voor de Engelse geniesoldaten in Hoek van Holland hadden de Nederlanders ook nog een andere opdracht. In het filiaal van de Rotterdamse Bank aan de Boompjes in Rotterdam bevond zich namelijk een klein gedeelte van de Nederlandse goudvoorraad. De 22 miljoen gulden aan goudstaven (937 stuks) mocht niet in handen van de Duitsers vallen. Een man of zes, onder leiding van Commander James Hill, werd in een vrachtwagen naar Rotterdam gebracht. “We verborgen ons onder een zeil, zodat we uit het zicht bleven”, aldus Letchford. De volgende ochtend werden de witte kisten met goud aan boord van een loodsboot gebracht. Hill ging met de boot terug naar Hoek van Holland, de andere geniesoldaten met de vrachtwagen. De goudstaven zouden Hoek van Holland echter nooit bereiken. De Duitsers hadden in de ochtend van 10 mei magnetische mijnen in de Nieuwe Waterweg gelegd en tussen Vlaardingen en Maassluis liep de loodsboot op één van deze mijnen en zonk. Commander Hill, Ordinary Seamen Higgs en Goshawk en een deel van de bemanning van de loodsboot kwam hierbij om het leven. De drie Britse zeelieden liggen begraven op de Emaus begraafplaats in Vlaardingen. In de maanden na het ongeval wisten de Duitsers 816 staven boven water te krijgen. In 1946 en 1947 werden wederom 111 staven gevonden. De laatste zes staven zijn tot op heden nog niet terecht.

Harpoon Force
Uiteindelijk besliste de Britse regering op 11 mei om de Nederlanders alsnog te hulp te schieten. De 20th Guards Brigade, samengesteld uit het 2nd Battalion Irish Guards, 2nd Battalion Welsh Guards en het 5th Battalion The Loyal Regiment, was de enige troepenmacht die gevechtsklaar was. De Irish Guards bijvoorbeeld, waren de voorgaande maanden getraind om het 1st Battalion Irish Guards te volgen naar Noorwegen en waren dus direct inzetbaar.

Echter, op 10 mei was het pinksterverlof ingegaan voor de Guardsmen en velen van hen waren onderweg naar hun familie of hun gezin. Toen bij het War Office het bericht binnenkwam dat Duitsland Nederland, België, Luxemburg en Frankrijk had aangevallen trok deze het verlof direct in. Treinen werden aangehouden en de soldaten moesten terug naar hun basis. Zo ook Guardsman Bryn James: “De trein stopte plotseling en er kwam militaire politie de coupé binnen. ‘Eruit’, zeiden ze. We hadden geen idee wat er aan de hand was. We moesten overstappen op een andere trein en reden terug.”

Sommigen van de soldaten waren echter al te ver weg om op tijd terug te zijn. De 20th Guards Brigade was namelijk verplaatst naar het gebied rond Tunbridge Wells. Volgens het oorlogsdagboek van de Irish Guards was dit vanwege landingen van Duitse parachutisten op verschillende plekken in het graafschap Kent, waarvan later geen sprake bleek te zijn. Toen de 20th Guards Brigade in Tunbridge Wells aankwamen werd besloten Nederland alsnog te hulp te schieten. Het 2nd Battalion Irish Guards was verre van compleet als gevolg van het verlof. Om het bataljon op sterkte te brengen werd er een geweercompagnie van het 2nd Battalion Welsh Guards aan de strijdmacht toegevoegd, die de codenaam Harpoon Force kreeg. De eenheid stond onder het bevel van Lieutenant-Colonel Joseph Haydon.

Oversteek en aankomst
De in totaal 651 manschappen van de Harpoon Force werden per trein naar Dover gebracht, waar de S.S. Canterbury en de S.S. Maid of Orleans aangemeerd lagen. De kapiteins wilden zo snel mogelijk uitvaren zodat de Noordzee onder dekking van de duisternis kon worden overgestoken. Voedsel, materieel en andere benodigdheden werden aan boord gebracht. In alle haast wisten veel Guardsmen nog niet eens wat hun bestemming zou zijn. Zo ook Percival Tilley. Hij kwam Sergeant Obie Walker tegen, deze vroeg Tilley: “Hou je van tulpen?” Tilley antwoorde dat het niet zijn favoriete bloemen waren, waarop Walker hem zei: “Leer maar heel snel van ze te houden, we vertrekken vannacht naar Holland.” Vlak voor het vertrek uit Dover werd de Nederlandse Kapitein Phillips nog als tolk aan de Harpoon Force toegevoegd. De twee schepen vol Britse soldaten werden geëscorteerd door vier destroyers. Slechts enkelen van de opvarenden wisten wat het doel van de missie was. Eén van hen was uiteraard Commandant Haydon, die de volgende orders had ontvangen van het War Office: “Uw taak zal zijn om naar Den Haag op te rukken en daar samen te werken met de lokale autoriteiten en troepen om de situatie te herstellen en de Nederlandse regering in veiligheid te brengen.” De Britten zouden verzoeken van de Nederlandse commandanten om steun inwilligen, tenzij Haydon hiermee het leven van zijn manschappen onnodig in gevaar dacht te brengen.

In de vroege ochtend van pinkstermaandag (13 mei) kwam het Britse konvooi aan in Hoek van Holland. In de haven lagen de H.M.S. Verity en H.M.S. Venemous. Deze schepen hadden op 11 mei 200 mariniers aan land gebracht om voorbereidingen te treffen voor de komst van de Harpoon Force. De Britse schepen meerden aan en er werd begonnen met het ontladen. Hier en daar kon men de vreugdekreet “De Engelsen zijn er” horen. De aankomst van de Britten zorgde voor optimisme bij zowel burgers als Nederlandse soldaten. Zij verkeerden in de veronderstelling dat de Guards het Nederlandse leger te hulp kwamen. Het was dan ook een teleurstelling toen de Britten zich ingroeven binnen de verdedigingslinie die de Nederlanders rondom Hoek van Holland hadden gelegd. Haydon wendde zich tot de Nederlandse commandant in de hoop voertuigen te kunnen regelen om naar Den Haag op te rukken. Er werd contact gelegd met troepen in Den Haag en zij zouden voor legertrucks zorgen.

Het moeten Duitsers zijn!
Tegen de middag liepen Haydon en zijn adjudant Captain Henry Phillpotts op en neer over de kade. Ze sloegen een kraan gade die de Britse uitrusting en voorraden loste. Plotseling kwam er een aantal voertuigen de kade op gereden, voorafgegaan door motorrijders. Zodra de auto’s tot stilstand waren gekomen kwam er uit elke auto een man gestapt. Phillpotts vertrouwde de situatie niet. “Het moeten Duitsers zijn”, zei hij tegen Haydon en hij trok zijn pistool. Eén van de mannen kwam op de twee Britten afgelopen, boog en zei tegen hen: “Her Majesty the Queen of the Netherlands has arrived”. Haydon en Phillpotts keken naar de auto’s en daar stond inderdaad koningin Wilhelmina. Haydon ontfermde zich over Hare Majesteit, terwijl Phillpotts overleg pleegde met de kapitein van de H.M.S. Hereward, die ter beschikking zou worden gesteld van de Nederlandse koningin. Wilhelmina wilde naar Breskens om van daaruit het land te besturen. Haar bagage werd aan boord gebracht en de H.M.S. Hereward liep de haven uit. Onderweg bereikten berichten over een bombardement op Breskens het schip en werd besloten de koningin over te brengen naar Groot-Brittannië.

Ondertussen was Haydon door de Nederlandse commandant benaderd met het verzoek om zijn strijdmacht naar Rotterdam te sturen om mee te vechten tegen de daar gelande Duitse parachutisten. De Brit weigerde dit, aangezien hij het leven van zijn manschappen niet onnodig in gevaar wilde brengen. Even later zou hij ook het verzoek om zijn troepen naar Amsterdam te sturen naast zich neer leggen. Overste Snoeck was de bevelhebber van het 2e bataljon van het 39e Regiment Infanterie, één van de eenheden die belast waren met de verdediging van de positie Hoek van Holland. Ook hij was optimistisch toen de Britten aan waren gekomen, maar nu was hij teleurgesteld: “Samenwerking met de Engelsen was onmogelijk. Op geen enkel voorstel tot aanval of verdediging gingen zij in. Zij deden slechts hetgeen zij zelf wilden.”

Luchtaanval
Aan het einde van de middag lieten de Britse wachtposten opnieuw een groep auto’s de perimeter binnen. Dit keer was het de Nederlandse regering, die ook besloten had uit te wijken naar Engeland. Even later zouden ook het Britse Corps Diplomatique en enkele Nederlandse industriëlen, onder andere de familie Philips, zich in Hoek van Holland melden. Samen met de regering vertrokken zij richting Engeland. Ondertussen waren ook de trucks uit Den Haag gearriveerd, maar de strijdmacht hoefde nu niet meer naar Den Haag op te rukken, aangezien de Nederlandse regering in veiligheid was gebracht. De Duitsers hadden kennelijk in de gaten gekregen dat er zich iets afspeelde in Hoek van Holland en voerden een luchtaanval uit. Bij deze luchtaanval kwamen zeven Guards om het leven en raakten 23 van hen gewond. Captain Phillpotts was één van deze gewonden. Omdat hij van mening was dat de hospikken het al druk genoeg hadden met de andere slachtoffers besloot hij zijn verwonding te verzwijgen. Hij zou later voor dit teken van zelfopoffering worden onderscheiden met het Militairy Cross. Haydon nam contact op met het War Office in Londen. Hem werd verteld dat zijn strijdmacht de komende nacht zou worden versterkt met een tweede bataljon. Haydon gaf aan dat extra troepen de situatie niet zouden veranderen. Hij wilde zwaardere wapens en luchtsteun.

In de ochtend van 14 mei had Haydon opnieuw contact met het War Office. Er zou geen tweede bataljon naar Nederland worden gestuurd. De Harpoon Force had zijn taken uitgevoerd en moest er rekening mee houden dat het in de loop van de dag zou worden geëvacueerd. Om half tien volgde een nieuwe Duitse luchtaanval. Deze was heviger dan de aanval van de vorige dag, maar de Britten hadden zich beter ingegraven. Desondanks hadden de Guards wederom vier doden te betreuren.

Terugtrekking
Commandant Haydon maakte zich ook zorgen over een mogelijke Duitse grondaanval. Zeker wanneer de Duitsers hierbij tanks in zouden zetten. De Britten beschikten niet over wapens om dan een gelijke strijd te voeren. Haydon wist dat het War Office plannen maakte voor terugtrekking en liet zijn troepen terugtrekken tot in het dorp. Bij de luchtaanvallen was materieel verloren gegaan, waaronder radio’s. Hierdoor was het contact met de destroyers voor de kust verbroken. Een soldaat klom in de wieken van een molen en wist met vlagseinen contact te leggen. Er volgde overleg tussen Haydon en de kapitein van de HMS Malcolm. Er werd besloten de Britten terug te trekken uit Hoek van Holland. Hiervoor waren slechts drie destroyers, de HMS Malcolm, de HMS Vesper en de HMS Whitshed beschikbaar. Er was te weinig ruimte aan boord van deze schepen om alles mee terug te nemen. De Guards kregen dan ook opdracht alleen datgene mee te nemen wat ze konden dragen. Per half peloton gingen ze aan boord van de destroyers. “Hierbij marcheerden ze over de kade en aan boord alsof ze een parade liepen in de voortuin van Buckingham Palace. Het was geweldig om ze te zien”, aldus een bemanningslid van de HMS Whitshed.

Iets na elf uur voeren de destroyers Hoek van Holland uit. Negen Bristol Blenheim gevechtsvliegtuigen moesten de aftocht dekken. De Duitsers vielen de terugtrekkende Britten wederom aan met vliegtuigen. De schepen van de Royal Navy en de Blenheims van de Royal Air Force schoten terug met alles wat ze hadden. De Duitsers wisten geen schade toe te brengen aan het Britse konvooi. Tien uur die avond bereikten de Britten Dover, waar de Harpoon Force de nacht doorbracht. De volgende dag was de eenheid terug in Camberley. Het geimproviseerde bataljon was terug op de plek die het zo’n 48 uur eerder in alle haast had verlaten.

Nasleep
Hoek van Holland was ondertussen stil en verlaten. De limousines stonden doorzeefd met kogels op de kade. De Nederlandse legertrucks stonden in brand. Het kleine depot met de reservemunitie van de Britten had ook vlam gevat en zorgde voor explosies. Door het hele dorp verspreid lagen kapotte en achtergelaten uitrustingsstukken, die herinnerden aan de aanwezigheid van de Britten. Vandaag de dag zijn het enkel nog de tien Britse graven op de Algemene Begraafplaats, en het graf van Lance Corporal Stewart in ’s Gravenzande, die herinneren aan deze meidagen vol onzekerheid en verwarring in de Hoek.

Al met al waren het vier dagen vol verwarring geweest voor zowel de Nederlanders als de Britten. Onder de Nederlandse troepen en bevolking heerste teleurstelling. Zij hadden gehoopt en verwacht dat de Britten vanuit Hoek van Holland een tegenoffensief zouden inzetten tegen de Duitsers. Samen met de ‘tommy's’ zou de nazi-oorlogsmachine wel verslagen worden, zo dachten zij. Voor de Britten was een tegenoffensief in Nederland echter geen moment aan de orde geweest. Zij waren enkel naar Nederland gekomen voor defensieve acties; het vernietigen van voorraden en infrastructuur en de evacuatie van de regering. De laatste taak was volbracht en de Britten hadden ook een rol kunnen spelen in de evacuatie van koningin Wilhelmina. De vernietigingsacties waren voor het grootste deel mislukt. Veel faciliteiten en voorraden vielen toch in Duitse handen en zouden dat, gedurende vijf jaar, blijven. “De tommy's komen” bleek verkeerd gedacht; ze keerden pas met de bevrijding terug.