Fokker D.XXI (D-21)

Op verzoek van het Ministerie van Koloniën ontwierp de Fokker in 1935 een jachtvliegtuig voor het KNIL (Koninklijk Nederlands-Indië Leger). Uiteindelijk zou het toestel echter geleverd worden voor de Luchtvaartafdeling in Nederland zelf. Ondanks dat het toestel door de ontwikkelingen eigenlijk al verouderd was, nam het nog volop deel aan de strijd in Nederland in mei 1940 en bij de strijd van Finland tegen de Sovjet-Unie. Het was een stevig en eenvoudig te onderhouden toestel dat relatief veel schade kon weerstaan.

Bron: NIMH 2161_026382

De D. XXI was een voor die tijd typisch Fokkertoestel, ontworpen door Ingenieur Erich Schatzki, met een romp uit staalbuis, overtrokken met linnen aan de achterzijde en de voorzijde bekleed met metalen platen. Het werd ontwikkeld als Fokker ontwerp 112. De vleugels waren van hout. Het was een vliegtuig dat de overgang kenmerkte van dubbeldekkers naar eendekkers. Het had al één vleugel, maar nog wel een niet intrekbaar onderstel.

Ondanks het feit dat de D.XXI in feite al verouderd was bij de indienststelling zou het in de beginfase van de Tweede Wereldoorlog de standaardjager worden in zowel de Nederlandse, Finse en Deense luchtmachten en stond het in de planning om de standaardjager bij de Spaanse republikeinse luchtmacht te worden. Het succes zou vooral liggen in de stevigheid en het vermogen om veel schade te kunnen overleven. Niet in het minst speelde echter ook mee de geringe kosten voor de productie in vergelijking met andere vliegtuigen uit die tijd.

Fokker trachtte nog aan het ontwerp verbeteringen aan te brengen door het ontwikkelen van ontwerp 150 (Bristol Hercules motor) en ontwerp 151 (Rolls Royce Merlin-motor) met intrekbaar onderstel. Dit ontwerp werd uiteindelijk gepresenteerd als Fokker D.XXII, maar nooit geproduceerd.

Er zijn geen complete originele D.XXI toestellen bewaard gebleven. De Fokker-bedrijfsschool bouwde in 1988 een replica die nog steeds te bezichtigen is in het Militair Museum te Soesterberg. In 1989 stelde men in Finland een exemplaar samen uit onderdelen van diverse D.XXI toestellen op basis van de romp van de FR-110. Dit exemplaar staat tentoongesteld in het Centraal-Fins Luchtvaartmuseum (Keski-Suomen ilmailumuseossa) te Tikkakoski. In Denemarken is in opslag nog een complete, kale romp van de J-49 aanwezig. In Nederland is men bezig een vliegende replica te construeren.

Noot: Alhoewel bij Fokker geen aanduidingen werden gebruikt voor het onderscheid tussen de verschillende versies, gebruiken we in dit artikel voor het onderscheid, een niet officiële typeaanduiding. Deze is afgeleid van de door de Finnen gebruikte typeaanduiding. Het gaat hier dus niet om een formele aanduiding.

De proefvlucht van het prototype FD-322 was op 27 maart 1936 door Emil Meinecke vanaf vliegveld Welschap bij Eindhoven. Het toestel werd aangedreven door een 700 pk Rolls Royce Kestrel VIS motor, welke op verzoek van de LVA al snel werd vervangen door een Bristol Mercury VI-S. Het vloog uitstekend en voldeed aan alle gestelde eisen. Het werd echter niet meer voor de KNIL besteld. Men wilde in die tijd liever bommenwerpers bestellen voor Nederlands-Indië. Het prototype zelf had 2 FN-Browning 7,92 mm mitrailleurs in de vleugels.^[1]

Prototype, Schiphol, 1936 Bron: NIMH 2157_008562

In 1937 werd het prototype alsnog naar Nederlands-Indië verscheept om op Java alsnog te worden getest. He toestel wed in 1942 tijdens een Japanse aanval op het vliegveld van Andir vernield.

De Deense luchtmacht had interesse in de Fokker D.XXI en bestelde meteen twee exemplaren op proef met een iets andere bewapening. Deze in Denemarken III-J genoemde toestellen kregen de aanduiding J-41 en J-42. Denemarken ontving een licentie voor de bouw van 10 toestellen bij de fabriek Haerens Flyvertroppernes Vaerkstader in Copenhagen. Dit werden de J-43 t/m J-52. Bij de Duitse inval waren acht van deze testellen gevechtsklaar maar hebben geen oorlogspatrouilles gevlogen.

Bij Fokker gebouwde J-41 Bron: NIMH 2161_026385

In 1937 had men in Nederland echter behoefte aan een nieuw toestel en wilde een competitie opzetten tussen de Fokker en de nieuwe Koolhoven. Het Koolhovenontwerp was niet op tijd klaar en dus bestelde men voor de Luchtvaartafdeling (zo heette de luchtmacht toen) 36 exemplaren in december 1937. De toestellen weken iets af van het prototype, met name vanwege de sterkere Mercury motor, en werden tussen juli 1938 en september 1939 afgeleverd. Ze ontvingen de registratie 212 t/m 247.

230 in 1939 Bron: NIMH 2161_026383

De Luchtvaartafdeling had bij de Duitse inval op 10 mei 1940 29 van deze vliegtuigen operationeel. De vliegtuigen waren verdeeld over de 1e, de 2e en de 5e JaVa. Ze wisten zich goed te meten met nagenoeg alle Duitse vliegtuigen, maar waren niet tegen de grote overmacht opgewassen. Alle zijn uiteindelijk buiten gevecht gesteld. Zeven toestellen werden door de Duitsers buitgemaakt an afgevoerd. Van diverse toestellen werd bekend dat de Duitsers ze gebruikt hebben voor opleidingen en testvluchten, maar geen enkele Nederlandse D.XXI heeft uiteindelijk de oorlog overleefd.

restanten van de 222, Monster, mei 1940 Bron: NIMH 2002-53-4

Ook werd dit type geëxporteerd. Finland ontving zeven toestellen uit Nederland (FR-76 t/m FR-82) als I-sarja (serie-1). Daarnaast bouwde de Finnen uit deze serie, in licentie totaal 13 toestellen (FR-83 t/m FR-96) als II-sarja (serie-2) tussen november 1938 en maart 1939.

FR-92 van de in Finland gebouwde II-sarja (serie-2) Bron: NIMH 2161_026389

Onder dit typenummer wordt de tweede serie van toestellen bedoeld, welke door de Valtion Lentokonetehadas voor de Finse Luchtmacht in licentie werden gebouwd. Ze waren verder vrijwel identiek aan de D.XXI-2. Deze III-sarja (serie-3) omvatte de nummers FR-97 t/m FR-117 en werden gebouwd tussen maart en juli 1939.

FR-98 uit de III-sarja (serie-3) Bron: Public Domain (onbekend)

De -2 en -3 toestellen hebben zich in de Winteroorlog van 1939 t/m 1940 zeer goed geweerd en zijn verantwoordelijk voor het neerhalen van een groot aantal Russische vliegtuigen. In totaal gingen 12 van de Fokkers verloren in de strijd.

Om de verloren gegane toestellen na de Winteroorlog te kunnen vervangen werd door de Finnen besloten om opnieuw 50 toestellen te bouwen. Deze versie werd echter uitgevoerd met een andere motor en andere bewapening. De motoren die tot dan toe in de D.XXI werden ingebouwd werden bestemd voor de Finse Bristol Blenheims en de D.XXI kreeg een Pratt & Whitney motor. Tussen januari 1941 en maart 1942 rolden zo de IV-sarja (serie-4) FR-118 t/m FR-167, uit de fabriek. De toestellen waren net op tijd klaar voor de volgende oorlog tegen de Sovjet-Unie, nl de Vervolgoorlog. Deze oorlog viel samen met de Duitse inval in de Sovjet-Unie. Finland was in die tijd bondgenoot tegen de Sovjets en viel tussen 1941 en 1944, waarna de Finnen de kant van de geallieerden kozen tegen de Duitsers in de zogenaamde Laplandoorlog.
Ook nu weer wisten de Fokkers goed partij te geven en vele vijandelijke toestellen neer te halen.

FR-157 uit de IV-sarja (serie-4) Bron: Public Domain (onbekend)

Aan het einde van de Vervolgoorlog had de Finse luchtmacht behoefte aan vervanging van vijf toestellen. Ze waren identiek aan de D.XXI-4 maar uitgerust met een 920 pk Bristol Pegasus X motor. Hoewel de prestaties hierdoor iets toenamen, namen de vliegeigenschappen nagenoeg evenredig af. De D.XXI was duidelijk aan het eind van haar Latijn. De laatste vijf werden aangeduid onder het typenummer D.XXI-5 (V-sarja) en kregen de aanduiding FR-171 t/m FR-175.
Alhoewel de D.XXIen niet bepaald meer modern waren duurde het nog tot 1948 voor de laatste uit actieve dienst werden teruggetrokken en tot 1952 voor de laatste uit trainigsescadrilles werden weggehaald.

Ook de Spaanse Republikeinse luchtmacht zou de Fokker D.XXI gaan gebruiken. De firma Hispano Aviacion ontving een licentie voor de productie hiervan. Totaal waren 25 rompen en 50 vleugels in aanbouw en er werd met één exemplaar proefvluchten uitgevoerd waarbij het toestel werd aangedreven door een Sovjet Shvetsov M-25 motor. toen de fabriek in Nationalistische handen viel waren geen toestellen gereed en de onderdelen werden later aangewend voor de productie van de Hispano 42 lesvliegtuigen.

Noten

1. Alting, 1988, pag. 17