De rol van de Sovjet-Unie tijdens de Tweede Wereldoorlog heeft twee kanten. Het is een onweerlegbaar feit dat de inzet van het Rode Leger enorm was en dat de geallieerde overwinning op nazi-Duitsland voor een groot deel daaraan te danken was. De prijs die de Sovjet-Unie daarvoor betaalde was enorm; naar schatting meer dan 20 miljoen Sovjetburgers en -soldaten sneuvelden tegenover bij elkaar ongeveer 800.000 Britten en Amerikanen. Maar Stalin was naast een zeer belangrijke bondgenoot ook medeschuldig aan de oorlog. In 1939 had hij het op een akkoord gegooid met Hitler en hadden de twee dictators Polen onderling verdeeld. De Duitse inval in Polen resulteerde in de Britse en Franse oorlogsverklaring aan Duitsland. Na de Duitse inval in Rusland ging Stalin samenwerken met Churchill en Roosevelt, maar de kwestie rond Polen zorgde voor de nodige kopzorgen. De kortstondige Sovjetbezetting van Oost-Polen was gepaard gegaan met de executie van meer dan 20.000 leden van de Poolse elite en andere terreurdaden. Polen was nu echter, als lid van de geallieerde alliantie, een bondgenoot van de Russen. De misdaden werden verzwegen en verborgen om de verhoudingen binnen de coalitie niet op het spel te zetten.

De verhoudingen binnen de geallieerde coalitie, met als middelpunt de kwestie Polen, staan centraal in de BBC-documentaire “World War II Behind Closed Doors”. De zesdelige serie gaat over wat Stalin, Churchill en Roosevelt achter gesloten deuren met elkaar bespraken en hoe deze mannen de toekomst van Europa bepaalden. De maker is Laurence Rees die ook verantwoordelijk was voor andere succesvolle documentaireseries “The Nazis - A Warning from History” en “Auschwitz - The Nazis and the Final Solution”. Zijn documentaires kenmerken zich door de zeer toegankelijke stijl waarin historische fragmenten ruimschoots afgewisseld worden met interviews met ooggetuigen en actuele beelden van de locaties waar de geschiedenis zich afspeelde. Nog meer dan in zijn documentaire over Auschwitz is in zijn nieuwste productie een belangrijke rol weggelegd voor gedramatiseerde fragmenten. Acteurs vertolken op overtuigende wijze de kopstukken en hun entourage en op die manier wordt de kijker een blik gegeven aan de conferentietafel en in de achterkamertjes. Immers zijn daar geen archiefbeelden van, behalve dan de propagandafilms die echter een rooskleurig beeld geven van de werkelijkheid. Aan de hand van archiefmateriaal en verklaringen van getuigen zien we hoe de verhoudingen tussen de westerse geallieerden en Rusland gaandeweg verhardt en hoe de basis gelegd wordt voor de Koude Oorlog.

Het is vooral Stalin die in deze serie een belangrijke rol speelt. In 1942 werd hij door het Amerikaanse magazine Time nog benoemd tot man van het jaar en werd hij door de Amerikanen alom geprezen vanwege zijn leiding aan de Russische oorlogsinspanningen. Roosevelt hield Stalin te vriend omdat hij de Russische oorlogsmachine nog goed dacht te kunnen gebruiken bij de strijd tegen Japan. Na de oorlog echter werd de vriend een vijand en werd het communisme door FBI-directeur J. Edgar Hoover vergeleken met een “ziekte die zich als een epidemie verspreidt”. Churchill had het communisme altijd al gehekeld, maar in 1941 zette hij zijn aversie tijdelijk opzij. Later tijdens de oorlog bepaalde hij tijdens een onderonsje met Stalin op een kladblaadje de toekomstige verhoudingen binnen Oost-Europa. Dat diezelfde man verantwoordelijk was voor een terreurbewind in zijn eigen land en vergelijkbare misdaden pleegde als de dictator tegen wie gevochten werd, weerhield Churchill niet om zich voor de hele wereld gebroederlijk met hem te tonen. Daarmee liep hij wel het risico zijn andere bondgenoot, Polen, nota bene het land waarvoor Engeland de oorlog in ging, van zich te vervreemden. De Polen waren de kortstondige Sovjetbezetting namelijk nog niet vergeten en vreesden – terecht zo bleek later – dat hun land na de oorlog opnieuw onder het juk van de Sovjet-Unie zou komen. Bovendien was het Poolse leger naarstig op zoek naar ongeveer 8.000 van hun officieren die in 1939 door de Russen gearresteerd waren en die nu spoorloos verdwenen leken te zijn. Zij waren, samen met duizenden andere gearresteerde Polen, geëxecuteerd in de bossen van Katyn, een misdaad die de Sovjets in de schoenen van de nazi’s hadden willen schuiven. Deze gruweldaad en de rol daarvan binnen de geallieerde coalitie duikt in de documentaire meerdere keren op.

Naast de massamoord in Katyn is er ook aandacht voor andere Sovjet-misdaden, waaronder de massale verkrachtingen van Duitse vrouwen en de wijze waarop Duitse gevangenen gefolterd werden. Een vrouw vertelt, hevig geëmotioneerd, hoe ze als jong meisje verkracht werd door Russische soldaten. Bijzonder is dat de daders van deze Sovjetterreur ook aan het woord komen. Een Russische SMERSH agente vertelt hoe ze zonder enige gewetensnood een Duitse officier executeerde zonder dat er een militair tribunaal aan te pas gekomen was. “Als ik er tien tegelijk had gekregen, had ik hen allemaal gedood”, zo verklaart ze. Aan bod komt ook de minder bekende geschiedenis van het voormalige nazi-concentratiekamp Buchenwald dat na de oorlog in gebruik werd genomen door de Sovjets. Tot de sluiting van het kamp in 1950 kwamen hier 7.000 gevangenen om als gevolg van de erbarmelijke omstandigheden. Opgemerkt wordt echter niet dat ook de westerse geallieerden gebruikt maakten van voormalige concentratiekampen voor de internering van hun gevangenen en dat ook daar de omstandigheden niet waren zoals je van deze democratieën had mogen verwachten. Het gaat echter veel te ver om hieruit te concluderen dat de documentaire ongenuanceerd of gekleurd is. Integendeel, het dubieuze bondgenootschap van de Verenigde Staten en Groot-Brittannië met de Sovjet-Unie wordt zeer objectief belicht en zowel van Churchill als Roosevelt zien we ook een kant die minder goed past bij het beeld dat we van hen hebben als vastberaden vertegenwoordigers van democratische waarden. Stalin wordt neergezet als de misdadiger die hij was, maar terecht is er ook volop aandacht en begrip voor de enorme inzet van de Russen tijdens de oorlog en de vele offers die zij brachten. Daarmee is Laurence Rees er opnieuw in geslaagd een zeer sterke documentaire neer te zetten die het bekijken meer dan waard is. Het boek bij de serie verschijnt later dit jaar.