Hoeveel boeken er in Nederland over de Holocaust ook verschenen zijn, het genre kent in ons taalgebied eigenlijk maar twee wetenschappelijke standaardwerken die het onderwerp in de meest brede zin beschrijven. Dat zijn “Nazi-Duitsland en de Joden” door Saul Friedländer en “De vernietiging van de Europese Joden” van Raul Hilberg. Allebei boeken die pas zeer recent, respectievelijk 2007 en 2008, in het Nederlands uitgebracht zijn. In beide boeken wordt de complete geschiedenis van deze tragedie beschreven, maar vanuit verschillend perspectief. Hilberg richt zich voornamelijk op de daders en probeert te verklaren hoe zij tot deze enorme misdaad kwamen. Friedländer daarentegen gaat minder in op de organisatorische kant en bekijkt het geheel vanuit een breder, menselijker perspectief. Daarbij spelen niet alleen de daders een rol, maar vooral ook de slachtoffers en omstanders.

Friedländers boek bestaat uit twee delen: “De jaren van vervolging 1933-1939” en “De jaren van vernietiging 1939-1945”. In het eerste deel wordt de door Friedländer gelanceerde term ‘verlossingsantisemitisme’ geïntroduceerd. Deze vorm van antisemitisme werd volgens hem omarmd door de nazi’s en ging verder dan het traditionele raciale, economische en religieuze antisemitisme dat in het Europa van die tijd in veel landen, inclusief Duitsland, aanwezig was, zowel in zichtbare vormen als latent. Binnen het verlossingsantisemitisme ging het er om dat de Joden een groot gevaar vormden voor het voortbestaan van Duitsland en het Arische ras. Joden hadden zich gevestigd in de Duitse politiek, de Duitse samenleving en zelfs in de Duitse bloedbaan. Van binnenuit zouden ze Duitsland overrompelen en ‘vernietigen’. Dat moest bestreden worden, men moest zich ‘verlossen’ van de Joden. Friedländer beschrijft hoe dat tot het aanbreken van de oorlog verliep zonder dat er sprake was van systematische fysieke uitroeiing, maar wel van stapsgewijze uitsluiting uit de samenleving en geforceerde emigratie. Daarbij staat hij veelvuldig stil bij de weinige tegenwerking die de nazi’s ondervonden van Duitse burgers, intellectuelen en geestelijken bij de uitvoering van hun beleid. Weliswaar was het verlossingsantisemitisme geen gemeengoed, maar andere vormen van antisemitisme waren hardnekkig genoeg om ervoor te zorgen dat serieus protest uitbleef.

Het tweede deel begint met het uitbreken van de oorlog, een belangrijk moment binnen de geschiedenis van de Holocaust. Vanaf dat moment ontstond er gaandeweg ruimte voor georganiseerde massamoord, maar werd ook het vijandbeeld tot in grote proporties uitgewerkt. Hitler had meermaals gedreigd dat als de Joden Duitsland opnieuw zouden storten in een wereldoorlog dat dit zou leiden tot de vernietiging van het Jodendom. Toen Duitsland in oorlog was met zowel de Sovjet-Unie als met de Verenigde Staten was dat de schuld van de Joden. Zowel het kapitalisme als het communisme waren volgens Hitler tenslotte instrumenten van het Jodendom en Stalin en Roosevelt werden beiden omringd door een ‘Joodse kliek’, zo benadrukte hij. Friedländer werkt uit hoe het plan om alle Europese Joden uit te roeien ontstond en hoe de Joden dit onheil zelf ondervonden. Daarvoor gebruikt hij onder meer dagboeken van gettobewoners en onderduikers. In elk hoofdstuk komen dezelfde ooggetuigen terug, zodat we zien hoe hun levens verliepen gedurende de verschillende fasen in deze geschiedenis. Ook voor de rol van collaboreerde collaborerende landen en partijen is er in dit deel veel aandacht. Vooral de Jodenvervolging in Nederland en Frankrijk wordt door Friedländer uitgebreid behandeld. Verder wordt de houding van de geallieerden en het Vaticaan door hem onder de loep genomen.

De kracht van dit boek is dat Friedländer de geschiedenis van de Holocaust in breed perspectief plaatst, zonder daarbij te vervallen in een droge opsomming van feiten. Dat voorkomt hij door veelvuldig te citeren uit egodocumenten van de slachtoffers, hoe onbelangrijk de historische rol van sommige van die personen ook was. Zo schept hij een heel veelzijdig beeld van deze geschiedenis waarbij het niet enkel gaat om analyses en feiten, maar ook om de emoties van de betrokken, de verhalen van ‘gewone’ mensen. Het resultaat is een boek dat niet alleen de Holocaust van binnen uit beschrijft, maar de catastrofe ook tastbaarder maakt. Daarbij blijft hij wel op enige afstand van de meest lugubere feiten. Het daadwerkelijke vernietigingsproces speelt slechts een bijrol in zijn verhaal. Dat doet echter niks af aan de enorme impact die dit boek zal hebben op de lezer. Het is aan te bevelen voor iedereen met een meer dan gemiddelde interesse in de Holocaust. Laat je niet ontmoedigen door de enorme omvang van het boek of door de academische uitstraling, want dankzij de prettige schrijfstijl en de grote afwisseling aan onderwerpen is het ook voor de lezer zonder academische achtergrond goed leesbaar. Lees het als je een genuanceerd beeld wilt krijgen van de ontstaansgeschiedenis van de Holocaust, maar ook als je de catastrofe vanuit een menselijk perspectief wilt zien.