TracesOfWar heeft uw hulp nodig! Elke euro die u bijdraagt steunt enorm in het voortbestaan van deze website. Ga naar stiwot.nl en doneer!

Zwartendijk, Jan

Geboortedatum:
29 juli 1896 (Rotterdam, Nederland)
Overlijdensdatum:
14 september 1976 (Eindhoven, Nederland)
Nationaliteit:
Nederlandse

Biografie

Jan Zwartendijk (29 juli 1896 in Rotterdam – 14 september 1976 in Eindhoven) was een Nederlands diplomaat en bedrijfsman. Tijdens de Tweede Wereldoorlog hielp hij duizenden Litouwse Joden te vluchten door hen aan nagemaakte papieren te helpen. Hierdoor werden zij door de nationaalsocialisten niet vervolgd.

Biografie
Zwartendijk was medewerker van elektronicaconcern Philips en kreeg in mei 1939 de verantwoordelijkheid over de bedrijfsvoering in Litouwen. Nadat Duitsland Nederland binnenviel in mei 1940 haperde de productie van het concern. De export van radio onderdelen naar de Baltische staten was daardoor niet langer mogelijk. Vanwege de oproer die de Sovjetse bezetting van Litouwen in juni van ditzelfde jaar te weeg bracht, ontving Zwartendijk de post van commissaris consul van Nederland in de twee na grootse stad van Litouwen: Kaunas. Kort nadat Zwartendijk deze positie kreeg, kreeg hij te maken met enkele Nederlands-Joodse inwoners van Litouwen die hoopten om met een Nederlands visum voor de koloniën aan de Sovjet-Unie te kunnen ontsnappen. Met goedkeuren van de Nederlandse boodschapper in Riga, L.P.J. de Decker begon Zwartendijk reisdocumenten af te geven voor het eiland Curaçao en andere Nederlandse eilanden in de Cariben. Verder zou geen formeel visum voor het bezoeken van deze landen nodig zijn. Dit klopte niet helemaal, omdat voor het inreizen toestemming gevraagd moest worden aan de koloniaalgouverneur en deze gaf zelden toestemming aan vluchtelingen. Nadat bekend werd dat Zwartendijk aan reispapieren kon komen, begonnen ook Joodse vluchtelingen uit het bezette Polen naar Litouwen te trekken om naar Zwartendijk te gaan. Tussen 26 juli en 2 augustus 1940 verstrekte Zwartendijk ongeveer 2400 van dit soort "Curaçao-Visums". De meeste van de personen die Zwartendijk hielp, kenden zijn eigen naam niet en noemden hem enkel "Mr. Philips Radio". In de werkelijkheid kon geen van de visums daadwerkelijk gebruikt worden om direct naar Curaçao te reizen. Hiervan was Zwartendijk zich ook bewust. Met deze visums was het wel mogelijk om naar het Japanse consulaat naar Litouwen te gaan. Deze organiseerde daaropvolgend een reis voor de vluchtelingen uit de bezette Baltische staten naar Japan. Japan onderhield rond deze tijd nog diplomatieke banden met de Nederlandse regering in ballingschap. Aan het begin van augustus 1940 moest Zwartendijk noodgedwongen zijn activiteiten stoppen nadat de Sovjetse bezetter eigendommen van de firma Philips in beslag nam. Enkele maanden later keerde hij terug naar Nederland en begon hij te werken in het hoofdkantoor van Philips in Eindhoven.

Zwartendijk stierf in 1976 in Eindhoven en liet drie kinderen achter.

Onderscheidingen
Zwartendijk sprak eerst jarenlang niet openlijk over zijn activiteiten in Litouwen. Pas in 1963 praatte hij nadat het ministerie van buitenlandse zaken door een krantenartikel van het Joodse bedrijf B’nai B’rith dat in Los Angeles verscheen. Hierin werd hij de "Engel van Curaçao" genoemd. Meer dan 20 jaar na zijn dood ontving hij de Israëlische onderscheiding Yad Vashem.

In het jaar 2018 eerde de stad Kaunas Zwartendijk met een gedenkplakette en een door een Nederlandse kunstenaar (Giny Vos) ontworpen lichtinstallatie voor zijn vroegere bureaugebouw. Bij de onthulling hielden naast Zwartendijks zoon Rob ook de Litouwse presidente Dalia Grybauskaitė en de burgemeesters van Kaunas, Visvaldas Grybauskaitė een toespraak.

Heeft u zelf meer informatie over deze persoon? Lever het aan!

Periode:
Tweede Wereldoorlog (1939-1945)
Toegekend op:
1997
Yad Vashem-decoration
Periode:
Tweede Wereldoorlog (1939-1945)
Toegekend op:
14 september 2023
Postuum uitgereikt door minister–president Mark Rutte.

Toespraak van minister–president Rutte in Kasteel Duivenvoorde te Voorschoten, bij de postume toekenning van de Erepenning voor Menslievend Hulpbetoon aan Jan Zwartendijk. Deze vond plaats op 14 september 2023.

Dames en heren,

Beste Edith en Rob,

Ik ben blij u hier vandaag te ontmoeten.

Deze bijeenkomst had natuurlijk veel en veel eerder moeten plaatsvinden. Maar laten we vandaag vooral blij zijn dat het zover is. En dat zeg ik ook als historicus.


Als historicus is het je taak om de geschiedenis te bewaren. Om te vertellen over wat er is gebeurd en wie welke rol daarin speelde.

Dat levert de bekende verhalen op, die alle middelbare scholieren kennen. Het zorgt er ook voor dat sommige namen in ons collectieve geheugen zijn gegrift.

Willem van Oranje. Thorbecke. Anne Frank. Prominente mensen, met een prominente plek in onze geschiedenisboeken.

Maar als er iets is wat ik heb geleerd, als historicus en als mens, is het dat het ook heel vaak mensen op de achtergrond zijn die het uitzonderlijke doen. Die het verschil maken. Soms voor 1 persoon. Soms voor een hele groep.

Zij zijn het, die bepalen hoe onze geschiedenis eruit ziet. Terwijl zij zelf meestal niet in de geschiedenisboeken belanden.

Jan Zwartendijk was zo iemand. Toen hij voor Philips in Litouwen terechtkwam, had hij geen idee van wat de toekomst voor hem in petto had. Hij deed zijn werk, en hij deed dat goed. Zo goed, dat gezant Leendert de Decker er alle vertrouwen in had toen hij Zwartendijk benoemde als waarnemend consul in Litouwen in mei 1940. Terugkijkend is het haast een profetische benoeming.

Jan Zwartendijk werd aangesteld om zo goed en zo kwaad als dat ging, het werk van het consulaat voort te zetten. Niemand had daar op dat moment hooggespannen verwachtingen van. Maar Zwartendijk zag wat in de zomer van 1940 nog lang niet door iedereen werd gezien. Hij hoorde het idee van Nathan Gutwirth over de verstrekking van visa. En hij besloot te handelen.

U weet wat volgde. Het is de reden dat we hier vandaag zijn.

Op eigen gezag, en in heel korte tijd, verstrekte Jan Zwartendijk minstens 2345 visa. Of eigenlijk: redde hij minstens 2345 levens.

Een enorm aantal. En mogelijk zijn het er nog meer. Want op 1 visum konden meerdere personen worden geschreven.

Dat we het precieze aantal verstrekte visa, of geredde mensen, nooit zullen weten, is eveneens aan Zwartendijks loepzuivere inschatting te danken. Opnieuw nam hij een beslissing met verstrekkende gevolgen.
Bij zijn vertrek uit Kaunas vernietigde hij het archief van het consulaat, zodat de sporen naar hen die hij redde, werden uitgewist.

Wrang genoeg werden die sporen ook voor hemzelf uitgewist. Het onzekere lot van de mensen die hij hielp vluchten, bleef tot zijn dood in 1976 aan hem knagen. Zijn kinderen vertelden biograaf Jan Brokken dat hun vader altijd gevreesd heeft dat de meesten van hen in de Goelag terecht zijn gekomen. Een sombere gedachte, die zijn weerslag op hem had.

Wat had Jan Zwartendijk graag geweten wat wij nu weten. Dat meer dan 90% van de mensen die hij hielp, het overleefd had. Dankzij hem. Dankzij Jan Zwartendijk. En zijn moed om op het juiste moment, het juiste te doen.

In het hier en nu klinkt dat misschien heel logisch. Maar wie dat denkt, gaat voorbij aan de grauwe realiteit van de Joodse vluchtelingen die aanklopten bij het consulaat van Zwartendijk.

Arlette Liwer-Stuip, kleindochter van Abraham Liwer en hier vandaag aanwezig, schreef over de vlucht van haar familie. Het visum dat het gezin van haar opa kreeg van Zwartendijk, zorgde ervoor dat zij deel uitmaakten van de 3% Joodse overlevenden uit het Poolse Bedzin. 25.000 andere Joden werden vermoord. Onder wie 69 familieleden van Abraham.

Het is slechts 1 huiveringwekkend verhaal. Van heel veel andere overlevenden weten we niet meer dan dat zij de oorlog overleefd hebben. En dat het visum van Jan Zwartendijk daarin een sleutelrol heeft gespeeld.

Zwartendijk wist dat hij met zijn acties een groot persoonlijk risico liep. De mensen die hij hielp, hadden vaak geen enkele band met Nederland. Hij was hen niets verschuldigd. Toch bleef hij slijpen aan Nathan Gutwirth’s idee. En plaatste hij zijn handtekening. Zeker 2345 keer.

Waarom? Omdat hij vond dat je mensen in nood moest helpen. Of, zoals hij zijn kinderen leerde: Ieder mens moet voor zichzelf een aantal normen en waarden opstellen waaraan hij trouw moet blijven, onder alle omstandigheden.
Toen zijn dochter Edith hem vroeg wat er gebeurde als je je daar niet aan zou houden, zei hij:


Dan houd je op een waardig mens te zijn.

Aan dat morele kompas bleef hij trouw tot het eind. Lange tijd was dat misschien wel het enige waarop hij kon bogen. Hij werd in 1956 weliswaar tot Ridder in de Orde van Oranje Nassau benoemd, maar dat was voor zijn werk voor Philips. Niemand kende het verhaal over zijn visumverlening in volle omvang. En daarmee bleef erkenning uit. In Nederland tenminste.

Elders werden Zwartendijks daden al veel eerder op waarde geschat. Holocaust-herinneringscentrum Yad Vashem verleende hem in 1997 postuum de titel ‘Rechtvaardige onder de Volkeren.’ In datzelfde jaar werden in zijn geboortestad Rotterdam 14 zilverlinden als monument voor hem geplant.

In 2018 onthulden Rob en Edith Zwartendijk in Kaunas een monument voor hun vader, in aanwezigheid van de koning. En in datzelfde jaar verscheen de biografie van Jan Brokken, waarmee zijn naam eindelijk bij een breder publiek bekend werd.

Het is het zoveelste bewijs dat onze blik op de geschiedenis per definitie subjectief is. En dat lang niet iedereen die een plek in de geschiedenisboeken verdient, die ook daadwerkelijk krijgt.

Daarom ben ik blij met de oproep van alle Tweede Kamerfracties onder leiding van Sjoerd Sjoerdsma eerder dit jaar, om Jan Zwartendijk postuum voor te dragen voor de hoogst mogelijke Koninklijke Onderscheiding.

Een onderscheiding die passend is voor de uitzonderlijke prestatie die hij geleverd heeft. Zo uitzonderlijk, dat de ministerraad is teruggekomen op haar besluit uit de jaren ’50 om geen mensen meer te decoreren voor daden tijdens de Tweede Wereldoorlog. En hoewel er nuances zijn in dit verhaal, is aan dat besluit altijd vastgehouden. Tot nu.

De Erepenning voor Menslievend Hulpbetoon kent een bronzen, zilveren en gouden uitvoering en wordt toegekend aan ‘hen die een menslievende daad hebben verricht die de kenmerken draagt van moed, beleid en zelfopoffering.’ De daden van Jan Zwartendijk hebben het allemaal in zich. Moed; omdat hij iets deed dat anderen nalieten of niet durfden. Beleid; omdat hij weldoordacht en daadkrachtig heeft opgetreden. En zelfopoffering; omdat hij met zijn werk een persoonlijk risico nam. En hij wist dat.

Dames en heren,

Het verhaal over Jan Zwartendijk is veel te lang niet gehoord. Zijn werk veel te lang niet gezien.

Vandaag willen we dat rechtzetten. Of eigenlijk willen we vandaag recht doen.

En ik ben blij dat ik dat mag doen ten overstaan van zijn kinderen, Edith en Rob Zwartendijk, door te zeggen dat het Zijne Majesteit de Koning heeft behaagd om Jan Zwartendijk postuum de Erepenning voor Menslievend Hulpbetoon in goud toe te kennen. En ik mag u de daarbij behorende versierselen overhandigen.
Gouden Erepenning voor Menslievend Eerbetoon

Bronnen

Foto

Nieuws

'Nederlandse Schindler' krijgt hoogste benoeming voor redden duizenden Joden

sep2023

'Nederlandse Schindler' krijgt hoogste benoeming voor redden duizenden Joden

Verzetsheld Jan Zwartendijk krijgt donderdag postuum de hoogste benoeming voor zijn verdiensten: de Erepenning voor Menslievend Hulpbetoon, in het goud. Zwartendijk redde tijdens de Tweede Wereldoorlog duizenden Joden in Litouwen.

Lees meer

Na eerherstel nu ook een monument, Philipsman Jan Zwartendijk redde duizenden joden

nov2020

Na eerherstel nu ook een monument, Philipsman Jan Zwartendijk redde duizenden joden

EINDHOVEN - Tachtig jaar na zijn heldendaad waarmee hij het leven van duizenden joden redde, is er voor Jan Zwartendijk eindelijk een monument in Eindhoven. Op de kop van het Eindhovensch Kanaal staat sinds deze week een sculptuur als eerbetoon aan de oud-Philipsdirecteur.

Lees meer

Oorlogsheld Zwartendijk krijgt ook monument in Eindhoven

mrt2019

Oorlogsheld Zwartendijk krijgt ook monument in Eindhoven

EINDHOVEN - Philipsman Jan Zwartendijk krijgt ook in Eindhoven een kunstwerk dat herinnert aan zijn heldendaad in de Tweede Wereldoorlog.

Lees meer

Nabestaanden verzetsheld Jan Zwartendijk hebben excuses gekregen

okt2018

Nabestaanden verzetsheld Jan Zwartendijk hebben excuses gekregen

Zwartendijk was tijdens de Tweede Wereldoorlog consul in Litouwen en redde het leven van duizenden Joden.

Lees meer

Jan Zwartendijk redde duizenden Joden maar vertelde er zelden over, expositie in het Philips Museum

sep2018

Jan Zwartendijk redde duizenden Joden maar vertelde er zelden over, expositie in het Philips Museum

EINDHOVEN - Hij is misschien wel een van de grootste oorlogshelden van Brabant: Jan Zwartendijk (1896-1976). Hij redde in Litouwen het leven van meer dan 2000 Joden. Hij verstrekte valse papieren waardoor ze uit handen van de Russen en Duisters konden blijven. Maandag werd er in het Philips Museum in Eindhoven een tentoonstelling geopend over deze held.

Lees meer

Kleindochter blij met redding Joodse opa door Philips-man Zwartendijk uit Eindhoven

sep2018

Kleindochter blij met redding Joodse opa door Philips-man Zwartendijk uit Eindhoven

DEN HAAG - Philips-man Jan Zwartendijk hielp in de Tweede Wereldoorlog enkele duizenden Joden te ontkomen aan vervolging. De kleindochter van een van hen, is hem eeuwig dankbaar.

Lees meer