Fotoverslag Expositie Cultuur onder Vuur in Slot Loevestein

Nieuwe Hollandse Waterlinie

Bij het nabij Gorinchem gelegen Slot Loevestein denk je algauw aan de ontsnapping van Hugo de Groot in een boekenkist. Deze gebeurtenis vond plaats in 1621 maar spreekt nog altijd sterk tot de verbeelding. De geschiedenis van het in de uiterwaarden van de Waal en de Afgedamde Maas kasteel begint echter al in veertiende eeuw. Pas in 1951 werd de militaire functie opgeheven. Eén van de laatste fasen in de historie is de Tweede Wereldoorlog, toen binnen de kasteelmuren waardevolle archief- en museumstukken werden opgeslagen om ze te beschermen tegen oorlogsgeweld. Hierover gaat de in september 2020 in het kasteel geopende expositie ‘Cultuur onder vuur’.

Vanwege de oorlogsdreiging werden door de Rijksinspectie Kunstbescherming eind jaren 30 belangrijke documenten en kunstwerken ondergebracht in bunkers in de duinen langs de Noordzeekust. Vanwege de aanleg van de Atlantikwall door de Duitse bezetter moest er naar andere locaties uitgeweken worden. Zo kwamen Rembrandts De Nachtwacht en verschillende andere topstukken uit het Rijksmuseum terecht in de merggelgrotten van de Sint-Pietersberg. Loevestein werd – onder Duits toezicht – aangewezen als locatie voor de opslag van historische documenten van het toenmalige Algemeen Rijksarchief (het tegenwoordige Nationaal Archief). Verder vonden ook stukken van het Nederlandse Openluchtmuseum en museum Boijmans Van Beuningen hier een veilig onderkomen.

Het kasteel werd beschouwd als geschikte plek, omdat het na de Nederlandse overgave in mei 1940 niet meer gebruikt werd voor militaire doeleinden. Bovendien hoefde men hier niet te vrezen voor geallieerde bombardementen, omdat het zich ver genoeg van belangrijke militaire en economische doelen bevond. Onder andere de resoluties van de Staten Generaal van de Republiek der Nederlanden uit de periode 1584-1795 kwamen in Loevestein terecht, evenals de besluiten van het VOC-bestuur (de Heren Zeventien) uit de 17e en 18e eeuw. Verder werd ook het archief van de eerste jaren van het Nederlandse koninkrijk onder Willem I (1815-1840) hier ondergebracht. Enkele voorbeelden van dit archiefmateriaal uit her Nationaal Archief zijn in de expositie ondergebracht.

In de expositie wordt het belang van de bescherming van cultureel erfgoed in oorlogstijd benadrukt aan de hand van voorbeelden uit het heden en het verleden. Er is een videoprojectie te zien met een kort fragment uit de speelfilm ‘The Monuments Men’ (2014) over leden van de Monuments, Fine Arts and Archives Section, het geallieerde programma dat gericht was op het beschermen van het Europese culturele erfgoed tijdens de Tweede Wereldoorlog. Op vaandels zijn foto’s met begeleidende teksten afgedrukt met ook recentere oorlogen als thema. Onder andere de vernietiging van cultureel erfgoed door Islamitische Staat (IS) en het herbouwen van de in de jaren 90 door oorlogsgeweld vernietigende 15e-eeuwse brug van Mostar in Bosnië en Herzegovina komen aan bod.

De expositie is interessant in combinatie met een bezoek aan het slot met zijn vaste tentoonstelling. Helaas is het aantal expositiestukken beperkt, maar dat wordt aardig gecompenseerd door de informatie die in de vorm van foto’s en tekst en op video wordt overgebracht. Een gemis – zeker in coronatijd – is het ontbreken van een begeleide expositiegids of een -brochure, waarin je alle informatie thuis nog eens goed kunt nalezen. Ook in de museumwinkel is jammer genoeg niets verkrijgbaar dat in relatie staat tot deze tijdelijke tentoonstelling. Wil je toch meer weten over de bescherming van cultureel erfgoed tijdens de Tweede Wereldoorlog, dan is het boek ‘De kunstbrigade’ van Robert M. Edsel aan te raden. Deze publicatie vormde de inspiratie voor de bovengenoemde film. In het AD Rivierenland van zaterdag 19 september werd de expositie uitgebreid besproken door Jens Verhagen.