Foto's rond de bevrijding van Rosmalen

De bevrijding Rosmalen is al ruim beschreven in mijn boeken: Rosmalen in de vuurlinie 1944-1945 (1994) en Luchtoorlog boven Rosmalen 1940-1945 (2004). Ondanks al deze informatie werden na bijna 75 jaar toch nog drie unieke foto’s van de bevrijding ontdekt. Schrijver dezer heeft er minstens een nacht van wakker gelegen. In die periode direct na de bevrijding bezaten maar weinig inwoners een fototoestel en film was schaars en prijzig. Vele geallieerde troepen te Rosmalen zagen ook deze twee vernielde Duitse tanks. In archieven van de troepen waren ook geen opnamen te vinden. Veel van mijn leeftijdsgenoten zijn niet meer onder ons en ben ik aangewezen op mijn geheugen. Gelukkig was er een lange periode na de bevrijding geen school en was er veel tijd om te spelen en in de omgeving rond te hangen. Het gehele gebied was voor mij een grote speelplaats en je kende ieder boompje en struikje. De Duitse Rode Kruistrein en natuurlijk deze Duitse tanks die voor ons, vooral de jongens, een gewild speeltuig waren. Wij spraken over tanks, maar vernamen later dat het een kanon op een rupsvoertuig was, zonder draaibare koepel.

Verder in dit verhaal gebruiken we de Duitse afkorting van Sturmgeschutze namelijk Stug. Deze Stugs op de foto’s zijn voor mij voor honderd procent herkend, maar belangrijker is nu om de locatie waar ze stonden te herkennen. De eerste indruk was voor mij inderdaad de Molenhoek te Rosmalen vooral om dat ligging van de wrakken exact overeenkomt met mijn herinnering. Enkele objecten in deze omgeving van de Stugs eisen meer uitleg Aan de hand van de drie foto’s zal alles duidelijker worden.

In 2018 werd ik benaderd door een collega-speurder die mij er op attendeerde dat er drie foto’s, op internet stonden, die misschien te Rosmalen genomen konden zijn. Hij was op de hoogte van wat er in Rosmalen zich afspeelde met de twee Stugs en vroeg mij of ik herkenning had. Mijn identificatietocht was begonnen! Op de huidige locatie te Rosmalen is alles drastisch veranderd zodat we dat konden vergeten. Op enkele luchtfoto’s uit die periode zijn ze te zien met de directe omgeving en vormen samen met mijn geheugen een aanneembaar bewijs voor mij maar vooral voor de recente historie van Rosmalen.

Bij de foto’s staat als bron de vermeld; "Fotoalbum 'Netherlands Detachement to B.A.F.O. Police, Krefeld, 1947'. Een vernield Duits pantservoertuig." Dit zegt niets met betrekking tot de locatie. Dit onderschrift schept aanvankelijk twijfel en verwarring maar zeer duidelijk is dat het een Nederlandse omgeving toont. Dit onderschrift is afkomstig van een Nederlands onderdeel van Defensie dat opereerde vanuit Krefeld in Duitsland en inventariseerde alle oorlogswrakken onder andere in Nederland en nam dan ook enkele foto’s. De militair die tweemaal in de Stugs poseert in een Nederlander van dat onderdeel.

We vervolgen nu met een stukje strategie en citeren Generalleutnant F. Neumann die in zijn dagboek verslag doet over hetgeen wat er zich voltrok op 23 oktober 1944 in de Molenhoek te Rosmalen. Generalleutnant Neumann die het bevel voerde over de 712. Infanterie-Division en de taak kreeg om de geallieerde aanval op Den Bosch af te slaan had zijn hoofdkwartier in het Hinthamerpark, op de grens van Hintham en Den Bosch. Hij besefte dat hij meer tanksteun met grenadiers nodig had om de aanval op Den Bosch door de 53rd (Welsh) Infantry Division te kunnen weerstaan. Zijn verzoek aan General der Infanterie H. Reinhard van het LXXXVIII. Armeekorps werd ingewilligd en hij beloofde hulp met de meeste spoed. Nu volgt nog een citaat uit het dagboek van Generalleutnant Neumann met betrekking tot het leveren van zijn beloofde steun:

De volgende gevechtseenheid werd geleverd:
- 1./Pz. Jg. Abt. 256 mt. 5x 7,5 cm Pak.40 ( mot. Z.) Dit waren onder andere de Stugs in de Molenhoek
- 1. /G.R. 481 (arriveerden om 07:00 uur)
- 4./ A.R. 185 (waren schietklaar om 09:30 uur)
- Stab 1./ mit 1.und 9. A.R. 159 (waren schietklaar om 10:00 uur)

Oberst Dewald, de Duitse garnizoencommandant van Den Bosch, zou ze ontvangen en de weg wijzen. Ze vetrokken per trein uit Utrecht en arriveerden te Zaltbommel. Hier werden ze in de namiddag gelost omdat de spoorbrug vernield was. Ze reden de 15 kilometer naar Den Bosch onder het commando van Ob. Lt. Korn. Ze arriveerden allen op die morgen van 23 oktober in Den Bosch. De Stugs moesten bijgetankt worden voordat ze ingezet zouden worden te Rosmalen. Ze konden met moeite aan benzine komen maar werden geholpen door de 712. Infanterie-Division, die Den Bosch moest verdedigen, echter hierdoor verloren ze veel kostbare tijd.

De eerste twee Stugs met de Grenadiers werden om 12:45 uur naar het front oostelijk van Rosmalen gestuurd om te proberen de doorbraak van de Welsh Division te stoppen. Ze reden door de Hinthamerstraat. Dewald liet zijn kanonnen flink lawaai maken zodat het ratelen van de rupsbanden overstemd zou worden en hun tocht geheim zou blijven. Intussen was er een hevig artillerievuur los gebarsten. De Geallieerden vuurden 800-1000 schoten per minuut op het frontgebied te Rosmalen. Door de vertraging van het bijtanken kwamen de laatste Stugs pas om 16:00 uur bij het hoofdkwartier van Generalleutnant Neuman aan en konden pas om 16:30 uur vertrekken. Twee Sturmgeschutze en de Panzer Grenadiers werden naar het centrum van Rosmalen gestuurd. Ze naderden via de Molenstraat nabij de molen van Van Lith. Dit was te laat om aan te vallen onder de invallende duisternis. Vanwege alle vertraging reden ze op deze locatie in een spervuur van 1000 geallieerde granaatregen van de Geallieerden van hun eigen artillerie.

Waarschijnlijk hebben wij dat moment in onze kelder gehoord toen het geluid van ijzer op ijzer gekletter tot ons doordrong door het kelderraampje. De Stugs werden beiden getroffen door voltreffers en was voor hen de strijd voorbij. Een van de bemanning van de Stug en een man van de Grenadiers verloren hier het leven. Waarschijnlijk zijn de Stugs op de locatie Molenstraat ook nog onder schot genomen door de East Lancashires, die langs de zuidzijde van de spoorlijn de wachtpost 23 naderden. Op de foto is te zien dat ze een kanon in stelling hebben gebracht en gericht is op de Stugs. Ook de tanks van de Britse Inniskilling Dragoons, die door de Kattenbosch de Molenhoek naderden kregen de twee Stugs in het vizier en vuurden op de Stugs. Intussen waren de twee Stugs die naar de Kruisstraat waren gestuurd ook in de problemen gekomen en werden door Generalleutnant Neumann naar Den Bosch terug geroepen, waar ze hard nodig zouden zijn.

Foto 1

Deze afbeelding geeft mij volledige herkenning en het was of ik er weer in speelde. Op dezelfde plek waar de Nederlandse militair staat probeerde ik als 12-jarige jongen aan een wiel te draaien om het kanon omhoog of omlaag te zetten. Ook draaiden we soms met twee jongens aan de zwengel, die nog aanwezig was, achter bij de motor. Wonderwel kregen we enkele seconden de motor aan de praat en hadden dan de grootste lol. De achtergrond voldoet volledig aan mijn herinnering. De uitgestrekte percelen van Van der Westerlaken en van Van Nuland ("Bert Josten" uit de Weidestraat) strekken zich uit tot aan de Heer en Beekstraat. De molen van Van Lith valt links juist buiten beeld maar een deel van het schamele boerderijtje van Janus van Creij, dat ten westen van de molen stond, is in het beeld. Bij Van Creij hangt veel witte en zwarte was aan de lijn. Het was toen nog een gezin met kleine kinderen. Ook zijn voor goed oplettende kijkers heel vaag de hoogspanningsmasten te zien op de achtergrond van rechts naar links. Ik werd direct na de bevrijding met deze dikke kabels geconfronteerd omdat deze geraakt waren en op de grond lagen, dwars over Molenstraat. Ik stapte er voorzichtig over heen, maar vernam later dat er geen stroom meer opstond! Heel in de verte, rechts boven in beeld, is ook nog vaag de (witte) ruïne van de afgebrande boerderij van Willem Langens te ontwaren. Deze boerderij was al afgebrand voor de bevrijding, dus geen schade van de strijd. In mijn tijd stond deze Stug tegen een oude uitgeholde wilg, waar we verstoppertje in speelden. Die stond rechts in de hoek, maar is hier verdwenen. Waarschijnlijk bezweken door het gewicht van de Stug of is met opzet in de sloot geschoven. Het was juist in de bocht en waarschijnlijk een sta in de weg voor het verkeer. Uit mijn herinnering klopt ook het kaliber van het kanon. Juist achter het kanon is een vanger voor een spoorboom te zien en voor de oplettende kijker ook over de gehele lengte van de afbeelding een kleine spoorrail (zogenaamd smalspoor). Ook de bomen en de elektriciteitspalen zijn door mij nog te herkennen. Omdat de andere Stug zwaar gehavend was door waarschijnlijk het ontploffen van de munitie aan boord zijn er veel scherven te zien in de bomen en palen. Ook de bodem van deze Stug lag er uit en ik stond als ik er inklom gewoon op het gras en zand.

Foto 2

Deze opname vertoont veel gelijkenis met foto 1. Deze opname toont de andere Stug. Die ontplofte, aan de overzijde van de Molenstraat. Hij stond op het land van Van Westerlaken of van Van Nuland kort bij de boerderij van Grad Heijmans. Omdat deze opname vanuit de sloot genomen is toont deze weinig van de omgeving. De zwarte kuil is de plek waar de oude wilg stond, bij de boom die in de binnenbocht stond zien we rechts ervan een deel van de primitieve slagboom en links voor de Stug in de linker hoek ook een primitief andreas kruis (waarschuwingsbord voor een overweg). Dit alles duidt dus op een spoorlijn. Deze was er niet in 1944 maar na veel speurwerk is hier ook een verklaring voor gevonden.

In Rosmalen werden al voor de oorlog afgravingen uitgevoerd. Ik herinner mij deze werkzaamheden helder toen mijn vader mij en mijn zus Gera iedere dag op de fiets naar de Bewaarschool bracht bij de Eerwaarde Zusters te Hintham. De fietsroute was over de Tweeberg (nu Jhr. Von Heijdenlaan). Er werd gebruik gemaakt van een mini-spoorlijn met de kiepkarretjes. Deze werden geduwd door de arbeiders van de DUW. De grond werd naar Den Bosch gereden voor de aanleg van de wijk De Vliert en de bouw van het stadion voor de voetbalvereniging BVV, nu FC Den Bosch. Door de oorlogsomstandigheden in 1944-1945 was het tijdelijk stil gelegd. In 1947 werden deze werkzaamheden hervat en zelfs uitgebreid richting het centrum van Rosmalen. Het smalspoor werd uitgebreid naar de Molenhoek naar waar toen nog de Stugs stonden. Ze stonden in feite de werkzaamheden in weg. Daarom is waarschijnlijk de Stug in de binnenbocht in de sloot geduwd om meer ruimte te creëren. Hierbij is "mijn" oude wilg gesneuveld. Jammer genoeg heb ik deze naoorlogse werkzaamheden zelf niet gezien. Juist in 1947 vertrok ik uit Rosmalen, om voor vier jaar naar het internaat Sparrendaal te Vught te gaan. Ik mocht maar enkele keren per jaar naar huis en met vakantie. Dus deze werkzaamheden zo kort bij huis heb ik gemist en zitten niet in mijn herinnering. Vorig jaar startte ik mijn speurwerk en men kon mij bevestigen dat zij deze afgravingen inderdaad in die periode zijn uitgevoerd, onder andere door de Fa. Heijmans. In de Molenhoek waren enkele akkers te hoog en andere te laag. Het was nog grotendeels duwwerk maar er was ook een kleine diesel locomotief in gebruik genomen Dat had tot gevolg dat het bedrijf voor de veiligheid moest zorgen. Dit verklaart dus de aanwezigheid van de spoorlijn met slagbomen nabij de Stugs op de afbeeldingen. Juist bij de Stugs is er een oversteek van het systeem en zien we de slagboom en de vangers. Ik speurde naar foto’s van deze werkzaamheden maar die waren moeilijk terug te vinden in de archieven van Heijmans en FC Den Bosch. Zoals ik al meldde heb ik van dit alles niets gezien en toen ik terug kwam van deze studie waren de afgravingen voorbij en de omgeving totaal veranderd. Ook de boerderij kort bij het spoor waar de familie Heijmans woonde was verdwenen De twee Stugs zijn waarschijnlijk ook in deze periode door een oud ijzerhandelaar gesloopt en afgevoerd.

Foto 3

Dit betreft de Stug die ontplofte en geheel vernield was. Omdat deze wat verder op het land stond heeft hij nog weten te keren en staat dus met het kanon naar het zuiden. Het mocht niet baten en zijn vlucht werd abrupt afgebroken door het granaatvuur. Op deze afbeelding is het andreaskruis duidelijk te zien en ook de minirails. Omdat het 1947 betreft is de Duitse Rode Kruistrein op de achtergrond niet meer te zien. Wel is rechts zichtbaar de wederopbouwwoning van Janus van Creij achter de molen van Van Lith. De boerderij is later in verband met de afgravingen en de nieuwbouw ook geheel verdwenen. Met veel moeite is op dit moment op de locatie nog aan te wijzen waar het strijdtoneel was. Ongeveer op de plek waar nu het benzinepompstation staat moet de Stug op foto 3 gestaan hebben. Als jonge verzamelaar lukte het mij niet om wat mee te nemen omdat het erg vast zat en het nodige gereedschap ontbrak. Het inwendige van de ontplofte accu’s lag voor het oprapen Vermoedelijk waren anderen mij voor geweest die zich ontfermden over de radio appratuur die er zeker aanwezig geweest moet zijn.

Slot
Omdat de twee Stugs juist buiten de bebouwde kom uitgeschakeld werden is Rosmalen ontsnapt aan een ramp. Als ze de overweg bij het seinhuis 23 (Burgemeester Woltersstraat) waren overgestoken zouden ze geconfronteerd zijn met de tanks van de 53rd (Welsh) Infantry Division. Een tankslag in het centrum zou het gevolg zijn geweest. Merkwaardig genoeg kozen de bevrijders gedurende een half jaar kort bij de Stugs hun locatie voor hun artillerie, ook met een vast kanon. Ze schoten duizenden granaten tot 5 mei 1945 over de Maas. De Duitse vijand beantwoorde dit, met de rampzalige gevolgen, vooral onder de bevolking. Tot zover mijn betoog en we moeten blij zijn dat de geschiedenis van de strijd om Rosmalen in 1944 weer verrijkt is met deze drie unieke afbeeldingen!

Boerderij van Van Creij

De Heemkundekring Rosmalen leverde een prachtige afbeelding van de boerderij van Van Creij. Deze dateert waarschijnlijk uit de jaren '30 of '40. In het boekje “Rosmalen ansichten deel 3” uit 1980 plaatst Henk de Werd een prachtig onderschrift bij de foto: “Het boerderijtje lag in een echt landelijk gebied, lommerrijk en omzoomd door het groen en de boerderij van Janus van Creij”. Let op de mooie standaard korenmolen van Van Lith die de gehele strijd doorstond. In 1944 kwam de oorlog naar deze rustige Molenhoek. In september plaatsen de Duitsers kort bij de boerderij van Van Creij een luchtafweerkanon. Tijdens operatie Market Garden schoten ze hiermee op de grote luchtarmada die overvloog. Toen de Stugs werden uitgeschakeld op 23 oktober 1944, moet het gezin Van Creij dat gezien hebben vanuit de schuilkelder. De bemanning in nood moet gebeden en gevloekt hebben. De rust zou nog verder verstoord worden toen de geallieerden troepen voor hun artillerie kort bij Van Creij een geschutstelling gingen inrichten. Tijdens de bevrijding van Den Bosch en de periode die volgde moet het boerderijtje op zijn grondvesten getrild hebben. Het waren zogenaamde S.P.G.s (Self Propelled Guns) die nog wat leken op de vernielde Stugs. Ze stonden met vijf op een rij en spuwden dag en nacht hun granaten naar de vijand aan de andere kant van de Maas.

Deze granaten gierden ook dag en nacht over het huis van de familie Hermens in de Stationstraat. Het had tot gevolg dat we geen nachtrust hadden. Toch waren we blij want de Duitsers werden op een afstand gehouden en kwamen niet meer over de Maas. We werden voor een paar weken naar Heesch geëvacueerd. In deze periode takelde het boerderijtje van Van Creij steeds verder af. Ad zag steeds meer platen op het rieten dak liggen, maar ze bleven op hun post. De geschutbatterij bleef schieten tot 5 mei 1945. Het waren Engelsen, Polen en Canadezen die op het erf van Van Creij rondhingen en bezochten ook de bioscoop in het Café Juliana van de familie Hermens.

Na de oorlog kwam de familie Van Creij gelukkig in aanmerking voor een wederopbouwwoning. Deze is dan te zien op foto 3. Later bouwde ze nog een grotere woning, maar die werd ook weer gesloopt vanwege de verkaveling en de herinrichting van de Molenhoek in de jaren vijftig.

Geallieerde kanonnen

Ad Hermens speelde niet alleen in de Duitse Stugs maar probeerde eens bij de geallieerde kanonnen te komen, die streng bewaakt werden. Zijn bedoeling was om van dichtbij de kanonnen te schtsen voor zijn dagboek. Hij stak vanuit zijn tuin de spoorlijn over en kon ongezien door de korenvelden en struikgewas dicht bij de kanonnen komen. Blocnote en potlood paraat. Hij had er niet op geregekend dat ook deze zijde bewaakt werd en plots stond er een geallieerde soldaat met een stengun voor zijn neus. De wacht begon te schelden in het Engels. Verstaan deed hij het niet, maar begrijpen wel. In een looppas wist hij weg te komen. Het was toch een gevaarlijk spelletje, want er waren al eens Duitse spionnen (vermomd als paters) in Rosmalen bij de kanonnen gesignaleerd. Ad was pas 12 jaar, maar ze vertrouwde ook geen kinderen. Later tekende Ad toch een opstelling van de kanonnen, maar van grote afstand. Achteraf denk Ad dat de wacht wel een lintje verdiend had!

Met veel dank aan Oorlogsmuseum Overloon voor het gebruik van de foto's.