Leesfragment Kerstmis onder vuur: Heilige nacht met de Führer

In 2018 verscheen het vijfde boek van Kevin Prenger, getiteld "Kerstmis onder vuur". Het gaat over hoe de kerstdagen gevierd en beleefd werden tijdens de Tweede Wereldoorlog, aan het front, thuis en in de kampen. Hieronder een leesfragment over hoe Hitler in 1939 de kerstdagen doormaakte.


Hitler neemt een uit hout gesneden adelaar in ontvangst als kerstgeschenk. Foto: The New York Public Library Digital Collections

Adolf Hitler hield niet van Kerstmis. Hij kon het moeilijk opbrengen om mee te doen aan de feestvreugde in dezelfde periode als waarin zijn moeder op 47-jarige leeftijd aan borstkanker was overleden. Dat was op 21 december 1907, na een langdurig en pijnlijk ziekbed. Klara Hitler-Pölzl stierf met haar liefhebbende zoon aan haar zijde. Die bleef in groot verdriet achter toen de enige persoon waarvan hij hield hem ontvallen was. In ‘Mein Kampf’ noemde hij haar overlijden ‘een verschrikkelijke klap.’ Nadien zou hij de kerstdagen het liefst afgezonderd hebben doorgebracht en uitnodigingen voor kerstfeestjes meestal hebben afgeslagen. Begin jaren 20 trok hij zich bijvoorbeeld in zijn eentje terug in zijn oude legerbarak in München. Volgens zijn bediende en lijfwacht Karl-Wilhelm Krause bracht hij ook de kerstdagen van 1934 tot 1936 in eenzaamheid door in zijn woning. Kranten en eten moesten voor de deur achtergelaten worden en hij weigerde een kerstboom.

Op 25 december 1934 bezocht zijn persoonlijke vriendin, filmmaakster Leni Riefenstahl, hem toch in zijn appartement aan de Prinzregentenplatz 16 in München. Tegen haar biechtte hij op dat zijn ontwijkende gedrag kwam doordat zijn moeder net voor kerst 1907 overleden was en dat hij de kerstdagen beschouwde als pijnlijke herinnering aan haar. Toen ze het jaar daarop vroeg hoe Hitler kerstavond had doorgebracht, antwoordde hij dat zijn chauffeur hem doelloos door het platteland had rondgereden, iets wat hij als alleenstaande, eenzame man naar eigen zeggen elk jaar deed.

Ondanks zijn afkeer voor kerst was Hitler geen Ebenezer Scrooge. In 1936 zou hij op kerstavond een gemeubileerd appartement hebben gepresenteerd aan een jong echtpaar dat Oostenrijk ontvlucht was, omdat de man in problemen met de overheid was gekomen vanwege zijn activiteiten voor de Oostenrijkse nazipartij. Omdat het stel zelf geen onderdak kon betalen, nam Hitler de huurkosten voor zijn rekening. Hitlers persoonlijke medewerkers herinneren zich ook de gulheid van hun werkgever tijdens de kerstdagen. Elly Danat, die gedurende acht jaar voor hem werkte als dienstmeisje op de Berghof, verklaarde dat ze met kerst extra loon van twee maanden ontving plus kleding voor haar vier kinderen. Zijn stafleden, trouwste discipelen en geliefde artiesten werden door hun Führer met kerst verrast op persoonlijk uitgezochte cadeaus. Eens betuigde hij zijn persoonlijke piloot Hans Baur spijt dat hij niet zelf de winkels kon bezoeken, maar zijn inkopen deed via catalogi. Hij wees de suggestie echter af om net als Göring na sluitingstijd langs winkels te toeren. Toen hij later tijdens de oorlog van een monarch uit het Midden-Oosten een grote voorraad koffie kreeg, deelde hij die met kerst met de mensen die hem omringden. Een opmerkelijk feit is dat Hitler zelf in 1937 van Joseph Goebbels een verzameling films cadeau kreeg, waaronder 18 met Mickey Mouse in de hoofdrol. De Führer was volgens de propagandaminister erg blij met dit cadeau, ‘dat hem hopelijk veel plezier en ontspanning geven zal.’

Niet Mickey Mouse, maar de oorlog zorgde ervoor dat Hitler Kerstmis in 1939 minder gedeprimeerd doorbracht. De oorlog was met de kerstdagen in een relatief luwe periode beland. Polen was het afgelopen najaar niet opgewassen gebleken tegen de Duitse Blitzkrieg en had begin oktober gecapituleerd waarna een wrede bezetting begon, ook in Oost-Polen waar op 17 september het Rode Leger binnengevallen was. Op 3 september 1939 hadden Groot-Brittannië en Frankrijk Duitsland de oorlog verklaard, maar het aantal gewapende conflicten was beperkt gebleven, waardoor de Britten spraken van een ‘Phoney War’ (nepoorlog), de Fransen van een ‘drôle de guerre’ (lollige oorlog) en de Duitsers van een ‘Sitzkrieg’ (zittende oorlog).


Duitse soldaten sjouwen een kerstboom hun bunker in. Foto: The New York Public Library Digital Collections

Het belangrijkste wapenfeit voor de Duitsers in 1939 was het tot zinken brengen van de Britse oorlogsbodem HMS Royal Oak in Scapa Flow door de onderzeeboot U-47 op 14 oktober, waarbij 833 Britse bemanningsleden omkwamen. Eén van de slachtoffers was de zeventienjarige Boy 1st Class Harry Spencer. Zijn moeder had op de dag van de ramp, zaterdag, nog een brief van haar zoon ontvangen, waarin hij haar schreef dat hij uitkeek naar het kerstverlof dat hij thuis zou doorbrengen met zijn scheepsmaat George Stephen, die in een bijgesloten briefje de moeder van zijn vriend bedankte voor haar uitnodiging. Later die dag vernam mevrouw Spencer van het zinken van het slagschip en op maandag werd de dood van haar zoon officieel bevestigd door het War Office.

Korter voor kerst, op 17 december, had de Duitse kapitein Hans Wilhelm Langsdorff zijn eigen schip, het Duitse oorlogsschip Admiral Graf Spee, voor de kust van Montevideo met explosieven tot zinken gebracht om te voorkomen dat het in Britse handen viel. De bemanning werd met een vrachtschip veilig aan land gezet in Buenos Aires, waar Langsdorff zelfmoord pleegde, naar eigen zeggen om zijn eer hoog te houden. Het verlies van de trots van de Duitse Kriegsmarine was kort voor de kerstviering een gevoelige nederlaag voor nazi-Duitsland. Bang dat de meer dan 1.000 bemanningsleden in hun ballingsoord, ver verwijderd van hun familie, vergeten zouden worden met kerst hoefde men echter niet te zijn. Argentijnse functionarissen en leden van de Duitse kolonie zorgden dat het hen aan niets ontbrak. Op kerstavond en eerste kerstdag werd een deel van de bemanning uitgenodigd voor het vieren van kerst in de woningen van Duitse bewoners van Buenos Aires. Voor de overige mannen werd een feestmaal georganiseerd en werden cadeaus uitgedeeld bij de kerstboom.

Aan het Westfront in Europa hadden de vijandelijke machten hun stellingen tegenover elkaar betrokken, maar bleef wapengekletter grotendeels achterwege. In plaats van zich met kerst terug te trekken in zijn appartement, bezocht Hitler zijn troepen aan de Siegfriedlinie. Op 23 december werden het infanterieregiment Grossdeutschland, de 75e infanteriedivisie en een verkenningssquadron van de Luftwaffe verrast door een bezoek van hun leider. Hij bezocht ook een aantal batterijen luchtafweergeschut en Duitse posities op de heuvels van Spichern, een militaire stelling ten zuidwesten van Saarbrücken. Dit gebied was sinds 1919 in Franse handen geweest, maar in oktober overgenomen door de Duitsers nadat het Franse leger het verlaten had. Van een kanonnier van het luchtafweergeschut ontving de Führer hier een uit hout gesneden adelaar, waarop gek genoeg de swastika ontbrak. Hij ontmoette er ook arbeiders van Organisation Todt, de bouworganisatie van de nazi’s die zich ook bezighield met de constructie van fortificaties. Op het programma stonden verder een bezoek aan tank- en munitiefabrieken in de regio Saarbrücken. Zowel een kerstviering van de Gebirgsjäger in het klooster van Montabaur werd bijgewoond, als een kerstdiner in Aken van de Leibstandarte Adolf Hitler, het SS-regiment dat voortgekomen was uit Hitlers lijfwacht.


Hitler bezoekt zijn troepen aan het Westfront. Foto: The New York Public Library Digital Collections

Volgens Gerhard Engel, die als Hitlers legeradjudant onderdeel maakte van Hitlers reisgezelschap, was het feest bij de Leibstandarte ‘somber en allesbehalve kerstachtig’, een mening die ook Hitler met hem deelde. Hitler deed tegenover Engel tijdens deze kersttour een opmerkelijke ontboezeming, namelijk ‘dat er niets genoeglijker is als een zeker aantal Duitse kerkliederen.’ Volgens Engel had Martin Bormann, Hitlers latere privésecretaris, Hitler ‘een order proberen te ontfutselen dat christelijke kerkliederen als hij aanwezig was niet gespeeld en niet gezongen mochten worden. Dat was bij hem slecht gevallen. “Stille nacht, heilige nacht” is een van de mooiste liederen die er is en onafhankelijk van zijn opstelling tegenover de kerken wil hij dit lied op kerstavond niet missen.’ Was Hitler genezen van zijn kerstantipathie of was deze nooit zo groot dat hij niet kon genieten van kerstliederen? We zullen het nooit precies weten, maar wellicht heeft Hitlers opstelling ten opzichte van christelijke kerstliederen er mede aan bijgedragen dat de ontkerstening van Kerstmis nooit zover doorgevoerd werd als sommige radicale fracties binnen zijn partij wensten.

Hitlers drukke programma van 24 december werd op eerste kerstdag vervolgd door een ontmoeting met gevechtsvliegers van de Luftwaffe en met een legereenheid waarin het regiment waarin hij zelf tijdens de Eerste Wereldoorlog diende was opgegaan. In de Duitse gecontroleerde pers werd de loftrompet geblazen over Hitlers verblijf bij zijn troepen tijdens de kerstdagen. Benadrukt werd dat de Britse premier Neville Chamberlain datzelfde niet had gedaan. Ook op de jonge dagboekschrijfster Wolfhilde von König maakte Hitlers aanwezigheid bij zijn troepen met kerst indruk. ‘De Führer bracht Kerstmis door bij zijn soldaten in het westen’, zo noteerde ze op 25 december. ‘Hij bracht hen kleine cadeautjes en kleine kerstbomen, maar het mooiste cadeau voor de soldaten moet de aanwezigheid van de Führer zijn geweest.’ Zelf was de Duitse leider ook geïmponeerd door zijn kersttrip, zo noteerde Goebbels in zijn dagboek, nadat hij op 28 december met hem sprak. ‘De stemming aan het front kon niet beter zijn’, aldus de propagandaminister. ‘De troepen waren buiten zichzelf van vreugde. Het bezoek van de Führer kwam als een volledige verrassing voor hen.’

Zelf was Goebbels deze kerstperiode op 23 december speciale gast tijdens een viering in het Berliner Theater, waar veel kinderen verzameld waren. ‘Ze zijn erg lief en schattig,’ krabbelde hij hierover enthousiast op in zijn dagboek, ‘het publiek is in goede stemming, ondanks al hun problemen, mijn toespraak is ontvangen met geweldig applaus en er is veel enthousiasme als vader Kerstmis arriveert.’ De dochter van Hermann Göring maakte gedurende de kerstdagen haar opwachting in een Berlijnse speelgoedwinkel, waar haar moeder cadeaus uitzocht voor de kinderen van soldaten die gesneuveld waren tijdens de Poolse campagne. Rudolf Hess, privésecretaris en plaatsvervanger van Hitler, sprak op kerstavond over de radio de natie toe vanaf marinebasis Wilhelmshaven. Hij waarschuwde Duitslands vijanden dat hun ‘wil om te vernietigen’ niet zo groot was als ‘Duitslands wil om te winnen’. Vanuit een met dennentakken uit het bos versierde zaal nabij de Westwall hield Generaloberst Walther von Brauchitsch op kerstavond een rede die eveneens uitgezonden werd op de radio. ‘Alleen als we gewonnen hebben,’ zo dreigde hij, ‘zullen we weer in staat zijn om over vrede te spreken tijdens kersttijd.’

Kerstmis onder vuur

Kerst tijdens de Tweede Wereldoorlog: aan het front, thuis en in de kampen

ISBN: 9789402174342

Meer informatie over dit boek