Kunstschilder Max van Dam werkte door, tot in Sobibor aan toe

De Joods-Nederlandse kunstschilder Max van Dam was 33 jaar toen hij in maart 1943 door de nazi’s naar vernietigingskamp Sobibor in Polen werd gedeporteerd. In tegenstelling tot de meeste andere gevangenen werd hij niet meteen vergast, maar door de SS-bewaking ingezet om schilderijen te maken. Zijn laatste werk, voordat hij alsnog werd vermoord, was waarschijnlijk een portret van een SS-officier. Kunsthistoricus Frederieke Jeletich-Visser beschrijft tachtig jaar later het leven en de kunstenaarscarrière van Max van Dam in het boek ‘Vastberaden en veelbelovend’. Het boek is in oktober 2023 uitgegeven door WBooks en bevat vele illustraties van het werk van de kunstenaar. Via e-mail stelden we de schrijfster enkele vragen over haar boek.



U bent kunsthistoricus en hebt veel ervaring in de museumwereld. Wanneer vernam u voor het eerst over Max van Dam en zijn werk? En wat motiveerde u om een boek over hem te schrijven?

De naam van Max van Dam kwam ik voor het eerst tegen in het monumentale boek ‘Vernietigingkamp Sobibor’ van Jules Schelvis dat ik bestudeerde ter voorbereiding op de dubbeltentoonstelling ‘Het geheugen van de grond’ in Museum Elburg en ‘Er reed een trein naar Sobibor’ in Museum Sjoel Elburg in 2013. Zijn levensverhaal raakte me meteen. Maar pas vijf jaar later – toen Vereniging Het Museum in Winterswijk een schenking van 150 tekeningen van Max van Dam ontving van Jaap Hemelrijk (1925-2018) en ik daarvan een tentoonstelling mocht maken voor Muzeum - Zespół Synagogalny we Włodawie nabij het kampterrein Sobibor – ben ik me echt in zijn leven en oeuvre gaan verdiepen.

Ik ontdekte dat er relatief veel werk van hem bewaard gebleven is, maar ook dat dat werk zich vrijwel uitsluitend bij particulieren bevindt en vaak in slechte staat is. Het is inmiddels bijna een eeuw oud, vaak verplaatst, meermaals van eigenaar gewisseld en vaak onder wisselende condities bewaard. Het viel me op hoe weinig mensen Max’ geschiedenis kennen en realiseerde me dat dat een risico betekent voor het voortbestaan van zijn nalatenschap. Met het onderzoek voor het boek ‘Vastberaden en veelbelovend’ en voor de gelijknamige tentoonstelling die nog tot 27 januari 2024 in Museum Sjoel Elburg te zien is, heb ik geprobeerd een reconstructie te maken van zijn oeuvre en aandacht te vragen voor zijn kunstenaarschap.

U schrijft in de inleiding van uw boek dat de kunstenaarscarrière van Max van Dam in de kiem werd gesmoord. Het had misschien niet veel gescheeld of hij zou na de oorlog in de vergetelheid zijn geraakt. Hoe komt het dat dit toch niet is gebeurd?

Dat is te danken aan de mensen die zich over zijn resterende kunstwerken en zijn nagedachtenis hebben ontfermd. In de eerste plaats zijn zus Roza Leviticus-van Dam die als enige van het gezin Van Dam de Holocaust overleefde. Maar minstens zo belangrijk is zijn mecenas Jacob (Jaap) Hemelrijk (1888-1973) die Max van jongs af aan heeft gestimuleerd om zijn kunstenaarschap verder te ontwikkelen. Hemelrijk steunde Max ook financieel en ontving daarvoor vaak werk in ruil. Bovendien ontfermde Hemelrijk zich na de oorlog over de kist met studies die Max na het afbreken van zijn studie in Antwerpen bij hem in Bergen onderbracht. Ook enkele (kunstenaars)vrienden hebben zich ingezet voor zijn nalatenschap.

Hoe heeft u het reconstrueren van het levensverhaal van Max van Dam aangepakt? Wat voor soort bronnen heeft u gebruikt?

Dat zijn er ontzettend veel… naast de werken van Jules Schelvis en de belangrijke publicatie ‘Max van Dam, joods kunstenaar’ van Vereniging Het Museum uit 1986, bestudeerde ik natuurlijk veel andere literatuur en websites over alle aan Max’ leven en oeuvre gerelateerde onderwerpen. Ik bezocht archieven, musea en heb veel gebruik gemaakt van de correspondenties tussen Max van Dam en Jaap Hemelrijk en die tussen Max van Dam en Hella en Liesje Waisvisz bij wie hij tijdens zijn studie in Antwerpen inwoonde. Voor de reconstructie van het oeuvre heb ik veel nabestaanden en particuliere verzamelaars bezocht. Dat leverde veel bijzondere ontmoetingen en nieuwe werken op. En hoewel er inmiddels bijna 700 werken zijn geïnventariseerd, weet ik zeker dat dat er nog meer werk boven water zal komen. Wat dat betreft is het verschijnen van het boek geen ‘eindpunt’. Tijdens het schrijven en samenstellen van het boek was dat even lastig, maar nu is het eigenlijk alleen maar mooi.


De titel van uw boek – ‘Vastberaden en veelbelovend’ – slaat op de hoofdpersoon. Waarom vindt u dat deze twee woorden hem het meest typeren?

Vastberaden omdat hij al heel jong weet dat hij zijn leven aan de kunst wil wijden en hij zich daar door niks en niemand van af laat houden, ook niet als het tegenzit. En dat zit het nogal eens. Voor een Joodse jongen uit de provincie, die moeite heeft met autoriteit van docenten, en met een vader die liever ziet dat zijn zoon een vak leert waarmee hij zijn brood kan verdienen is het een opmerkelijke keuze. Ook wanneer hij al iets ouder is laat hij zich niet weerhouden door de economische crisis, de politieke onrust in Europa en toenemend antisemitisme. Zelfs als de Tweede Wereldoorlog is uitgebroken werkt hij door, tot in Sobibor aan toe dus…

Veelbelovend omdat hij niet de kans gekregen heeft zich volledig te ontwikkelen als kunstenaar. In 1938 wint hij de Prix de Rome en zie je dat hij meer mogelijkheden krijgt om te schilderen, zowel in opdracht als vrij werk. Maar juist op het moment dat hij een eigen stijl lijkt te vinden, breekt de oorlog uit en wordt zijn ontwikkeling vroegtijdig afgebroken.

In het boek zijn veel afbeeldingen opgenomen van het werk van Max van Dam. Wat opvalt is dat zijn stijl behoorlijk divers is: van heel natuurgetrouw tot abstracter werk. Is er toch iets algemeens dat zijn werk kenmerkt? En heeft u een favoriet kunstwerk van hem?

Dat zijn werk behoorlijk divers is, heeft er volgens mij vooral mee te maken dat Max van Dam een ‘zoeker’ is. Op zoek naar een eigen stijl werkt hij met verschillende materialen en in verschillende technieken. Hij experimenteert bewust en benoemt vaak in zijn brieven aan Jaap Hemelrijk dat hij nog maar aan het begin van zijn carrière staat. Maar hij is ervan overtuigd dat hij met stug doorwerken zijn doel zal bereiken, net als zijn grote voorbeeld en inspiratiebron Vincent van Gogh. Overigens geeft hij daarbij regelmatig aan dat hij hoopt dat hij daar de tijd voor krijgt. Alsof hij voorvoelde dat zijn leven kort zou zijn.

Hoewel heel verschillend in stijl, weet hij in veel van zijn portretten in het karakter van een persoon raak neer te zetten. Dat zie je o.a. in het zelfportret dat staat afgebeeld op het omslag van het boek, maar bijvoorbeeld ook in de kleine schetsjes die hij maakt tijdens zijn reizen. Daarop slaagt hij er vaak in om in enkele snelle lijnen een persoon, landschap of sfeer overtuigend neer te zetten. Persoonlijk raken zijn tekeningen me het meest. Zoals bijvoorbeeld de kleine tekening van de man die met zijn hand boven zijn ogen in de verte tuurt: vanuit kunsthistorisch oogpunt misschien niet relevant, maar als kijker kom ik via deze tekening heel dicht bij de ‘zoeker’ die de jonge kunstenaar op dat moment nog is.

Welke invloed had de Duitse bezetting op het werk en leven van Max van Dam, voorafgaand aan zijn deportatie naar Sobibor op 25 maart 1943? Bleef hij actief als kunstenaar en wat is het laatst bekende werk van hem dat bewaard is gebleven?

De invloed van Nazi-Duitsland op het leven en werk van Max van Dam is groot, ook al in de jaren voor bezetting van Nederland. Waar hij op 26-jarige leeftijd nog als academiestudent in Antwerpen op zijn fiets kan stappen om in alle vrijheid de Biënnale van Venetië te bezoeken, krijgt hij in de jaren daarop steeds vaker te maken met het toenemend antisemitisme. Onder andere via de uit Duitsland gevluchte kunstenaars die hij leert kennen in Amsterdam en in Bergen en door zijn reizen naar Zuid-Europa, weet hij goed wat er internationaal speelt. Als de oorlog ook in Nederland een feit is, wordt Max, net als alle andere Joodse Nederlanders, geconfronteerd met elkaar snel opvolgende anti-Joodse maatregelen, uitgevaardigd door de Duitse bezetter om Joden hun rechten en bezittingen te ontnemen. Max kan zijn vak niet meer uitoefenen.

Wanneer zijn beide ouders en jongste zusje zijn gedeporteerd naar Auschwitz en zijn oudste zus is opgepakt, duikt hij onder op verschillende plaatsen in Nederland. Eind oktober 1942 vlucht hij met de Zwitserse Alice de Jong-Weil en haar driejarige dochtertje Jacqueline vanuit het Gooi, via Den Haag, Antwerpen en Parijs richting Zwitserland. Bij de Frans-Zwitserse grens gaat het mis. Het drietal wordt opgepakt. Alice en Jacqueline de Jong zullen de oorlog overleven, maar Max wordt gedeporteerd naar Drancy en van daaruit naar Sobibor. In Drancy is het hem nog gelukt om een aantal werken te maken en het kamp uit te smokkelen, waaronder drie kaarten voor Marguerite Joël, de vrouw van een medegevangene. Dit zijn waarschijnlijk de laatst bekende werken van zijn hand die bewaard zijn gebleven.



U noemt Max van Dam schilder tot het einde, omdat hij ook in Sobibor bleef schilderen. Hij werkte hier onder andere aan een portret van SS-Oberscharführer Karl Frenzel. De geschiedenis van Sobibor kennen we mede dankzij de in 2016 overleden Sobibor-overlevende Jules Schelvis. Welke rol speelt Schelvis in uw boek?

Jules Schelvis speelt als persoon geen rol in het boek, maar zonder zijn diepgravende onderzoek naar Sobibor zou ‘Vastberaden en veelbelovend’ er waarschijnlijk niet geweest zijn. Daarvoor heb ik veel gebruik gemaakt van de door hem verzamelde gegevens. Maar hij is ook een belangrijke inspiratiebron. In de jaren 2014-2016 was ik betrokken bij de organisatie van de concerttournee ‘Er reed een trein naar Sobibor’ van Jules Schelvis en het Nationaal Symfonisch Kamerorkest onder leiding van Jan Vermaning. Het moreel appèl om over Sobibor te blijven vertellen waarmee Jules Schelvis dit concert beëindigt, was een belangrijke motivatie om de kennis over Max van Dam en de verschrikkingen van Sobibor door te willen geven aan een volgende generatie.

Wat hoopt u dat de lezer bijblijft na het lezen van ‘Vastberaden en veelbelovend’?

Met het boek hoop ik de herinnering aan Max van Dam en zijn kunstenaarschap levend te houden en een bescheiden bijdrage te leveren aan het doorgeven van wat er tijdens de Tweede Wereldoorlog in Sobibor is gebeurd. Hoe verschrikkelijk ook, de verhalen van de meer dan 170.000 Joden en andere vervolgden, waaronder ruim 34.000 Nederlanders, die daar zijn vermoord moeten verteld blijven worden. Opdat zij niet vergeten worden.

Vastberaden en veelbelovend

Max van Dam 1910-1943

ISBN: 9789462585843

Meer informatie over dit boek