Lebensborn vormde een integraal onderdeel van de rassenpolitiek van de nazi’s

SS-leider Heinrich Himmler wilde zijn gedroomde toekomstige Groot-Germaanse rijk met ‘raskundig waardevolle’ mensen bevolken. Daarom richtte hij de organisatie Lebensborn op, die kraamklinieken exploiteerde voor geselecteerde zwangere vrouwen met de gewenste ‘raskundige’ kenmerken. De organisatie was actief in het Duitse rijk en de bezette West-Europese landen en werd ingeschakeld bij het ontvoeren van ‘Arische’ kinderen uit Oost- en Midden-Europa. In ‘Himmlers kinderen’ beschrijft Guus de Vries uitvoerig het ontstaan, de ontwikkeling en de activiteiten van Lebensborn. We stelden hem via e-mail enkele vragen over zijn boek dat te bestellen is bij de (online) boekhandel of direct bij uitgeverij S.I. Publicaties.



Het onderwerp Lebensborn heeft nog altijd iets geheimzinnigs en speelt tot de verbeelding. Feiten en fictie lopen dan gauw door elkaar heen. Kunt u kort omschrijven wat Lebensborn precies was en was het lastig om de waarheid te scheiden van de mythes?

Lebensborn was een organisatie van de SS die was opgericht om te zorgen dat er meer ‘Arische’ baby’s ter wereld kwamen, in eerste instantie door ongehuwde, zwangere vrouwen met de gewenste uiterlijke kenmerken een plek te bieden waar ze in het geheim hun kind ter wereld konden brengen. Hiermee hoopte men te voorkomen dat ze abortus pleegden, want ongehuwde moeders werden destijds met de nek aangekeken en vaak door hun familie verstoten.

Wat de mythes betreft, er ontstond al snel na de oprichting van Lebensborn het gerucht dat de organisatie een soort fokinrichting was waar SS’ers met speciaal geselecteerde vrouwen kinderen zouden verwekken. (Er schijnen zich inderdaad een aantal mannelijke én vrouwelijke vrijwilligers te hebben gemeld.) Daar was echter geen sprake van en de Gestapo werd herhaaldelijk ingeschakeld om de bron van zulke geruchten te achterhalen. Na de oorlog werden die geruchten in romans en films nieuw leven ingeblazen, want de formule ‘seks en geweld’ verkoopt natuurlijk goed. Pas zo’n veertig jaar na de oorlog verschenen de eerste serieuze publicaties waarin definitief met die mythes werd afgerekend en tegenwoordig hoeft niemand daar meer aan te twijfelen. De recente (Duitstalige) boeken en artikelen en de bewaard gebleven bronnen zijn daar heel duidelijk over.

Heinrich Himmler stond als leider van de SS aan het hoofd van Lebensborn. Waaruit bestond zijn betrokkenheid precies en was een organisatie als Lebensborn ook zonder hem denkbaar? Is het bekend hoe Hitler tegen dit ‘lievelingsproject’ van zijn paladijn aankeek?

Himmler stond als Reichsführer-SS niet alleen formeel aan het hoofd van Lebensborn. Hij was ook de bedenker, initiatiefnemer en voorzitter, en bemoeide zich tot in de kleinste details met de organisatie, de vrouwen en de daar geboren kinderen. Hij liet hen met zijn privévliegtuig vervoeren, stelde persoonlijk voorschriften op en zorgde tot het eind van de oorlog dat de klinieken met de beste levensmiddelen bevoorraad werden. Lebensborn was zijn lievelingsproject, want het stond symbool voor zijn grootste obsessies: raszuiverheid en bevolkingsgroei. De daar geboren kinderen moesten de ‘nieuwe adel’ vormen van het toekomstige Groot-Germaanse rijk.

Hitler stond zeer sympathiek tegenover de organisatie, want hij deelde Himmlers obsessies. Hij bracht zijn waardering in de praktijk toen hij Lebensborn in 1938 het Kurhaus Luisenbad schonk, een luxueus complex dat hij een jaar eerder van de stad Bad Polzin had gekregen. Daar opende Lebensborn vervolgens de kraamkliniek Heim Pommern.

In uw boek bespreekt u verschillende locaties van kraamklinieken (en kindertehuizen) van Lebensborn. Wat waren het voor onderkomens en hoe was het voor vrouwen om hier opgenomen te worden?

De kraamklinieken en kindertehuizen van Lebensborn waren vrijwel zonder uitzondering ondergebracht in grote, luxueus ingerichte gebouwen, omgeven door een park. Ze lagen bijna altijd op het platteland, dicht bij een grote stad en met goede verbindingen. Daar was over nagedacht. Wat de luxe betreft, Himmler wilde dat het zijn toekomstige adel en hun moeders aan niets ontbrak. Verder was deze omgeving gezonder en veiliger dan de stad, en konden de ongehuwde vrouwen er makkelijker anoniem blijven. Goede verbindingen waren noodzakelijk voor de bereikbaarheid (vrouwen en personeel) en de bevoorrading.

De vrouwen die na een zeer strenge gezondheids- en raskundige keuring werden opgenomen, bevonden zich in een bevoorrechte positie, zoals uit het bovenstaande blijkt, en de verzorging en voeding waren tot het eind van de oorlog bijzonder goed. Aan de andere kant was het verblijf precies georganiseerd en moesten de vrouwen aan een groot aantal regels en voorschriften voldoen, zowel om organisatorische als ideologische redenen. Wie zich niet aan die voorschriften hield, kon onmiddellijk op straat worden gezet, en dat gebeurde ook wel eens. Er zijn flink wat getuigenissen bewaard van vrouwen die erg goede herinneringen aan hun verblijf bij Lebensborn hadden, maar het is ook bekend dat er heel wat geklaagd werd, vooral over de strenge regels.

Lebensborn beperkte zich niet tot het Duitse Rijk, maar richtte zich ook op andere Europese landen met ‘waardevol bloed’. U noemt de organisatie van Lebensborn in Noorwegen een succesverhaal. Waaruit blijkt dit succes en heeft u hiervoor een verklaring?

Noorwegen vormde in allerlei opzichten een ideale voedingsbodem voor Lebensborn. Het overgrote deel van de bevolking voldeed aan de door de SS gehanteerde rassencriteria, door de relatief grote bezettingsmacht werden er veel Noors-Duitse baby’s geboren en er was geen concurrentie van andere Duitse organisaties. Verder waren daar de Reichskommissar Terboven en de Höhere SS- und Polizeiführer Rediess fanatieke aanhangers van de rassenpolitiek. Laatstgenoemde nodigde Himmler en SS-Obersturmbannführer Sollmann (de leider van Lebensborn) naar Noorwegen uit om over een Noorse tak van Lebensborn te praten. Die kwam in 1941 van de grond, en tot 1945 werden er ongeveer 7.600 baby’s van een Noorse moeder en een Duitse vader bij Lebensborn geregistreerd, slechts een paar honderd minder dan bij de Duitse organisatie.

Er is ook een Nederlandse connectie met Lebensborn. Waaruit bestaat die?

Eigenlijk zijn er meerdere Nederlandse connecties met Lebensborn. Ten eerste is er het verhaal van Heim Gelderland, een grote kraamkliniek met kindertehuis, gevestigd in Nijmegen. Deze kliniek was na een uitgebreide verbouwing (deels ingericht met ‘beslagnahmtes jüdisches Besitztum’) in het voorjaar van 1943 gereed, maar zou nooit geopend worden. Dat was vermoedelijk een gevolg van tegenwerking van de NSDAP (wiens dochterorganisatie NSV al kraamklinieken in Nederland had) en heimelijke sabotage van Reichskommissar Seyss-Inquart, die Lebensborn als een bedreiging van zijn eigen bevoegdheden zag.

Daarnaast zijn er de Nederlandse vrouwen die in een Lebensbornkliniek bevallen zijn. Hun aantal is niet bekend, maar het staat vast dat Nederlandse vrouwen in de Belgische, Franse en Duitse Lebensbornvestigingen een kind ter wereld hebben gebracht. Dat ging meestal op de ‘gewone’ manier, als ze een kind van een SS’er verwachtten en aan de rasseneisen voldeden, maar er waren ook speciale gevallen. Jonkvrouw Julia op ten Noort, een fanatieke nazi en een persoonlijke vriendin van Himmler, was een van die vrouwen. Toen ze ongehuwd zwanger raakte en ook geen relatie met de vader van haar baby wilde, riep ze de hulp van Himmler in. Die regelde dat ze onder een schuilnaam in Duitsland kon bevallen, om later haar eigen kind te ‘adopteren’.

Hoe verhoudt Lebensborn zich tot ander beleid van de nazi’s op het gebied van rassenleer en eugenetica, zoals de moord op gehandicapten en Joden. Was Lebensborn een relatief onschuldig project of een integraal onderdeel van de misdadige nazipolitiek?

Het uiteindelijke doel van de nazi’s was een geheel zelfvoorzienend Groot-Germaans rijk, met een zo groot mogelijke ‘raszuivere’ bevolking. Daartoe moest zowel het territorium worden uitgebreid – en dat betekende oorlog – als de bevolking worden ‘gezuiverd’ en uitgebreid. Dat laatste moest worden bereikt door middel van de rassenpolitiek, en die bestond uit twee, totaal tegengestelde aspecten. Enerzijds het verdrijven en vermoorden van ‘raskundig minderwaardigen’ (racistische wetgeving, gedwongen ‘euthanasie’ en sterilisatie, en van etnische zuivering tot de Holocaust), anderzijds maatregelen om het aantal ‘Germanen’ op het grondgebied van het Derde rijk te verhogen: annexatie van ‘Germaans’ grondgebied, het terughalen van Volksduitsers, en verschillende methodes om het geboortecijfer in Duitsland te verhogen. Lebensborn vormde dus een integraal onderdeel van de rassenpolitiek.



Hoe liep het na de oorlog af voor de kinderen die geboren waren in een Lebensborn-kliniek? Is het eigenlijk bekend om hoeveel kinderen het gaat?

In totaal werden er bij Lebensborn een kleine 16.000 geboortes geregistreerd waarvan ongeveer de helft in Duitsland, iets minder dan de helft in Noorwegen en de rest in België en Frankrijk. Overigens werd het grootste deel van die baby’s niet geboren in de eigen kraamklinieken van Lebensborn, want die hadden altijd plaatsen tekort, maar in algemene en particuliere ziekenhuizen en kraamklinieken. Deze kinderen stonden echter wel onder controle en toezicht van de organisatie, die ook alle kosten betaalde en de moeder financieel ondersteunde.

De vraag hoe het met de kinderen afliep, is moeilijk te beantwoorden, want hun lot was zeer verschillend. Ten eerste is er een grote groep Duitse kinderen die nooit heeft geweten dat ze bij Lebensborn waren geboren omdat hun echte ouder(s) of pleegouders hen dat nooit hebben verteld. Onder de groep die het wel weet, bestaan grote verschillen: sommigen hebben er geen moeite mee, andere leden er erg onder, vanwege het racistische karakter en/of om de nog steeds niet verdwenen associatie met SS-bordelen. Dan zijn er verschillen tussen kinderen die bij hun eigen ouder(s) opgroeiden en diegenen die na hun geboorte lang in kindertehuizen verbleven. Die kregen daar in hun latere leven vaak problemen door, omdat ze in een essentiële levensfase liefde en geborgenheid hadden gemist.



De kinderen uit de Noorse Lebensbornvestigingen vormen een verhaal apart. Na de Duitse capitulatie wilde niet alleen de bevolking, maar ook de Noorse regering niets van de kinderen weten, en in sommige gevallen werden ze nog tot maanden na de oorlog door Duits Lebensborn personeel verzorgd. Het was vervolgens ook bijzonder moeilijk om pleegouders voor ze te vinden en veel van deze kinderen brachten vele jaren of zelfs hun hele jeugd in tehuizen door.
Dan is er nog een derde groep: de kinderen die vanwege hun raskundige kenmerken uit Oost-Europa werden ontvoerd en naar Lebensborn gingen om er ‘verduitst’ te worden. Een deel van hen heeft nooit van hun echte afkomst geweten en als Duitser in Duitsland geleefd. Van de kinderen die al wat ouder waren toen ze bij Lebensborn belandden, en wel van hun echte afkomst op de hoogte waren, is een (onbekend) deel na de oorlog opgespoord en naar hun geboorteland teruggekeerd. Anderen werden niet gevonden of waren al zo Duits en aan hun pleegouders gewend dat ze zelf niet meer terug wilden. Tot de meest tragische gevallen behoorden de kinderen die uit een Pools weeshuis kwamen, na een traumatische ontvoering uiteindelijk bij liefhebbende Duitse pleegouders terechtkwamen, en na de oorlog terug naar hun geboorteland moesten, waarvan ze de taal niet spraken en waar ze niemand kenden.

Wat hoopt u dat lezers bijblijft na het lezen van uw boek? Zit er in deze geschiedenis nog wel een boodschap of belang voor het heden?

Een misdaad die niet is beschreven, is niet gepleegd, heeft iemand eens gezegd, en ik hoop dat nu ook in Nederland bekend wordt welke misdaden er door Lebensborn zijn gepleegd – waarvoor de meeste daders overigens niet of nauwelijks zijn gestraft. Verder blijft het thema helaas actueel. In landen als China (en elders) worden nog steeds mensen tegen hun wil gesteriliseerd om te voorkomen dat ‘ongewenste’ bevolkingsgroepen kinderen krijgen. En dichterbij huis, in Oekraïne, houdt Rusland zich met dezelfde praktijken bezig als Lebensborn tijdens de Tweede Wereldoorlog in Oost-Europa: men brengt Oekraïense kinderen uit bezet gebied naar Rusland over, om ze daar tot Russen te maken. Om met een citaat af te sluiten: ‘De geschiedenis herhaalt zich niet, de mensheid echter voortdurend’.

Himmlers kinderen

Lebensborn en de rassenpolitiek

ISBN: 9789070987121

Meer informatie over dit boek