Chris van der Heijden publiceerde ongeveer een kwart eeuw geleden ‘Grijs verleden’, een boek dat wilde afrekenen met denken in termen van alleen goed en fout als het om de Tweede Wereldoorlog gaat. Dat boek maakte een hoop los, niet in het minst omdat het was geschreven door een zoon van twee mensen van wie toch niet kon worden ontkend dat ze in de oorlog fout waren. Al kwam dat in ‘Grijs verleden’ destijds niet aan de orde, wat de auteur ook op veel kritiek kwam te staan. Met ‘Over de rand laait vuur’ vult hij dat hiaat nu op. Het gaat over twee mensen die “zich tijdens de oorlog bewogen aan de verkeerde kant van het politieke spectrum”, om de flaptekst te citeren.

Vader Henk vocht in de meidagen van 1940 eerst aan Nederlandse zijde mee tegen de Duitsers, maar ging later naar het front als soldaat en officier van de Waffen-SS. Hij bekleedde in het tweede deel van de oorlog een rol als gewestelijk commandant bij de Landwacht. Moeder Miep was een overtuigd nationaalsocialist, als wist ze zichzelf vanwege sommige van haar standpunten wel uit de NSB gebonjourd te krijgen. Dat de ouders van Van der Heijden in de Tweede Wereldoorlog aan de verkeerde kant stonden, staat ook voor hemzelf vast. Zijn boek gaat dan ook vooral over in welke mate ze fout waren en waarom zijn ouders de kant kozen die ze hebben gekozen.

Door in te gaan op hun overtuigingen, persoonlijkheden, achtergronden en denkbeelden over de wereld en het leven worden de keuzes van de ouders door de zoon inzichtelijk gemaakt. Het vraagstuk over ‘hoe fout?’ is toch wat lastiger te beantwoorden. Niets wijst erop dat beide hoofdpersonen vuile handen hebben gemaakt. Ook na de oorlog is daar nooit bewijs voor gevonden, terwijl er door de opsporings- en berechtingsdiensten inzake Henk toch nadrukkelijk naar is gezocht. Tegelijk vocht Henk van der Heijden wel langere tijd met de Waffen-SS in het oosten van Europa. Daar zijn oorlogsmisdrijven en wandaden gepleegd. Hoewel er geen bewijs is dat Van der Heijden bij zulke uitwassen was betrokken, schuurt een opmerking als “zo was hij niet” van zijn zoon tachtig jaar na dato. We kunnen van onszelf niet eens inschatten waartoe we in extreme situaties in staat zijn, laat staan dat we dat van een ander kunnen weten – hoe goed je die persoon ook kent.

In de vele opmerkingen en toelichtingen van de auteur zit zowel een toegevoegde waarde als een belemmering. Hij kende tenslotte zijn ouders en kan vanuit die persoonlijke ervaringen zaken vermelden die bij het alleen onderzoeken van documenten niet aan bod waren gekomen. Anderzijds er natuurlijk geen echte afstand tot de hoofdpersonen, en dan krijg je dus een zinsnede als “zo was hij niet”. Bovendien zijn er eigenlijk drie hoofdpersonen in dit boek, want met name in de toelichtingen aan het eind komt toch het beeld naar voren dat het schrijven van dit boek ten minste ten dele een vorm van verwerking is geweest voor de zoon van ouders die in de oorlog fout waren. Er waren ook argumenten om het boek niet te schrijven, veel daarvan in de persoonlijke sfeer, en toch heeft Van der Heijden ervoor gekozen het oorlogsverleden van zijn ouders tegen het licht te houden. Los van hoe dat heeft uitgepakt en wat je daar als lezer van vindt, is dat best bijzonder.

In het boek draait het vooral om het doen en laten van Henk, en over hoe hij naar zaken kijkt. En dan nog is hij een best wel ongrijpbaar, en bovendien geregeld vrij onsympathiek. Miep is toch een beetje veroordeeld tot een bijrol, wat op zich ook niet zo vreemd is en naar het zich laat aanzien in lijn met hoe het was. Uiteindelijk zat zij vooral heel lang te wachten tot haar leven met Henk eindelijk kon beginnen. En toen dat uiteindelijk jaren na de oorlog gebeurde, bleek de realiteit al snel enorm tegen te vallen. Ze pasten niet bij elkaar en het leven met elkaar en zes kinderen was een kort leven beschoren.

Hoewel er op deze gebeurtenissen na de oorlog geregeld wordt voorgesorteerd, gaat Van der Heijden er in het laatste deel van het boek betrekkelijk snel doorheen. Als lezer heb je dan al een bij tijd en wijle wat taai eerste deel achter de rug, waarin het vooral draait om hoe de jonge Henk en Miep tegen de wereld om hen heen aankijken en hoe ze tot hun latere keuzes komen. Echt vaart krijgt het boek als de oorlog aanbreekt en dat houdt de auteur vervolgens tot het einde toe vol, daarbij uiteraard ook geholpen door de vele gebeurtenissen en ontwikkelingen aan met name de kant van vader Henk.

‘Over de rand laait vuur’ is een op zijn minst interessant boek, al was het maar omdat het binnen het genre van het oorlogsboek nogal buiten de lijntjes kleurt. Het is vanuit de overwegingen van de auteur zoals gezegd te begrijpen dat hij zelf dit boek over zijn ouders én hemzelf schreef. Maar dat dit “zonder aanziens des persoons” is gedaan, zoals de achterflap vermeldt, is eigenlijk onzin. Als je over je eigen ouders schrijft, kan dat gewoon niet. En los van de toegevoegde waarde die de gekozen aanpak kan hebben, roept het toch ook de vraag op wat voor boek het was geworden als een andere auteur zich aan dit onderwerp had gewaagd.