Mechelen is een middelgrote stad in de Belgische provincie Antwerpen, op een dertigtal kilometer ten noordoosten van Brussel. Negentig jaar geleden telde de stad iets meer dan 60.000 inwoners, van wie er velen tewerkgesteld waren in het grote station, waar vier geëlektrificeerde spoorlijnen samenkwamen die dagelijks 20.000 pendelaars naar hun werkplek brachten. Anderen waren aan de slag voor conservenfabriek Marie Thumas, in de krimpende meubelindustrie of in een handvol lokale brouwerijen. Aan de vooravond van de Tweede Wereldoorlog bestuurde de katholieke burgemeester Charles Dessain de stad al drie decennia, sinds 1938 deed hij dat noodgedwongen met het Duitsgezinde VNV (Vlaams Nationaal Verbond) en Rex-Vlaanderen. Over deze en de volgende vier oorlogsjaren gaat de uitmuntende monografie van Geert Clerbout en An Rydant, ‘Mechelen 1940-1945. Biografie van een stad in oorlog’.

In zestien hoofdstukken behandelen de twee auteurs talloze facetten van de Tweede Wereldoorlog, vanuit diverse invalshoeken en perspectieven. Ze beschrijven in kleurrijk detail de inname, overgave en bezetting van de stad, medio mei 1940, en de politieke verschuivingen en onvermijdelijke spanningen in het stadsbestuur die eruit voortvloeiden. Zowel de ontberingen en de economische rampspoed als het culturele (over)leven komen in de lijvige studie aan bod, en er wordt even veel aandacht besteed aan het verzet als aan de collaboratie. In één uitgebreid hoofdstuk wordt de deportatie van ongeveer 25.000 Belgische Joden uit de Dossinkazerne behandeld, waarna de angstaanjagende bombardementen met V1’s en V2’s, de moeizaam veroverde vrede en de uitbarstingen van repressie onder de loep worden genomen. Als het de bedoeling was “een overzicht te bieden van wat er zich tijdens de oorlog in de Dijlestad heeft afgespeeld en tegelijk te schetsen hoe verschillende prominente en heel eenvoudige Mechelaars zich tot de context van de grote oorlog hebben verhouden,” dan zijn de twee auteurs glansrijk in hun opzet geslaagd.

De kwaliteit van Mechelen 1940-1945 kan enkel in superlatieven worden uitgedrukt. Potentiële lezers die zich door de omvang van het werk (750 pagina’s) zouden laten afschrikken hebben volstrekt ongelijk – door de journalistieke schrijfstijl leest het boek bijzonder vlot, de logische opbouw zorgt ervoor dat de verhaallijn gemakkelijk te volgen is, en de aangrijpende verhalen en de petite histoire, maken van het boek een ware page turner. Clerbout en Rydant kennen de recente geschiedenis van Mechelen door en door. Samen doorploegden ze een indrukwekkende hoeveelheid bronnen en gespecialiseerde studies, waarin ze interessante, vaak ontroerende, nu en dan herkenbare en soms wraakroepende verhalen ontdekten. Wie kent het verhaal van de reclameborden van Pacha Cichorei, waarop Duitsgezinde Belgen in mei 1940 strategische informatie aanbrachten? Hoewel het plaatsen van de borden ruim een miljoen Belgische frank had gekost, werden de 34.608 plakkaten op vraag van de overheid door vrijwilligers van de scouts weggehaald. Wie is vertrouwd met de twee middelbare Mechelse scholen, waar conflicten tussen aanhangers en tegenstanders van de Nieuwe Orde tot de deportatie en dood van 33 jongeren leidden? In het Aartsbisschoppelijk Archief van Mechelen vonden de auteurs een naoorlogs verzoekschrift van Kreiskommandant Von Maercker aan kardinaal Jozef Van Roey. De Pruisische officier, die toezicht had gehouden over de brutale aanhouding van tal van Mechelse burgers (van wie 75 de oorlog niet zouden overleven), vroeg en kreeg een certificaat van de kerkvorst waaruit moest blijken dat hij zich tijdens de oorlog “rechtvaardig en voor het welzijn van alle inwoners van het arrondissement van Mechelen” had ingespannen. Het maakte zijn straffeloze terugkeer naar Duitsland, een mooie carrière als rechter en een onderscheiding met het Bundesverdienstkreuz mogelijk. Het zorgvuldige evenwicht tussen de grote en de dagdagelijkse geschiedenis maakt van het boek een bewonderenswaardig stukje historiografie.

Bovendien is de studie van Clerbout en Rydant geen loutere synthese van bestaand onderzoek. Het werk berust evenzeer op origineel speurwerk, waardoor stevig verankerde inzichten bijgesteld en nieuwe gegevens aan onze kennis van de Mechelse oorlogsgeschiedenis toegevoegd kunnen worden. Zo wordt het hoofdstuk over de Jodenvervolging in Mechelen gedragen door de uitstekende studies van Laurence Schram, Herman Van Goethem, Fabrice Maerten en (minder recent) Maxime Steinberg, maar ook door interviews die de auteurs van betrokkenen afnamen en egodocumenten die ze in familiearchieven of onderzoeksinstellingen in binnen- en buitenland terugvonden. Met hun bronnen gaan ze erg zorgvuldig en kritisch om: wanneer ze info die hen laattijdig bereikt niet meer in detail kunnen natrekken, wanneer broos geworden herinneringen botsen met stevig gefundeerde historische analyses, of wanneer verstrekte gegevens onwaarschijnlijk blijken te zijn, dan delen de auteurs dat in voetnoot aan de lezer mee.

Ook de vele illustraties die in ‘Mechelen 1940-1945’ zijn opgenomen geven het boek van Clerbout en Rydant een aanzienlijke meerwaarde. Het gros daarvan vonden de auteurs terug in het Stadsarchief Mechelen, maar ook de archieven van het museum Kazerne Dossin, het Rijksarchief-Studiecentrum Oorlog en Hedendaagse Maatschappij (CEGESOMA), het Imperial War Museum in Londen en het Amsab-Instituut voor Sociale Geschiedenis in Gent leverden vaak nooit eerder gepubliceerd beeldmateriaal op. Daarnaast diepten de auteurs documenten uit hun eigen collectie en tientallen privéverzamelingen op – de krantenartikelen, familiefoto’s, pentekeningen en kaarten bieden een belangrijke visuele ondersteuning aan de gereconstrueerde stads- en levensgeschiedenissen. Dit alles maakt van ‘Mechelen 1940-1945’ een onontbeerlijke, aangenaam leesbare en meer dan interessante studie van bijzonder hoge kwaliteit.