Volgens Auschwitz-overlevende Primo Levi waren er slechts twee ware getuigen van de Holocaust: de vermoorde slachtoffers en de overlevenden van het Sonderkommando. De Sonderkommando’s waren de grotendeels uit Joden samengestelde ‘speciale eenheden’, die tewerkgesteld werden bij de gaskamers en crematoria van de vernietigingskampen. Zij moesten de slachtoffers naar de gaskamers begeleiden, na de vergassing de ruimtes schoonmaken en de lichamen verbranden. Onmenselijk werk, in ruil voor een iets langer leven. In Auschwitz-Birkenau dienden van 1942 tot en met 1945 ongeveer 2200 gevangenen in deze binnenste ring van de hel. Slechts 110 van hen overleefden het.

Eén van deze overlevenden was Filip Müller (1922-2013). In zijn boek ‘Sonderbehandlung / Speciale behandeling’ getuigt de Slowaakse Jood Müller van de verschrikkingen die hij als lid van het Sonderkommando in Auschwitz-Birkenau heeft meegemaakt. Müller verbleef in Auschwitz van april 1942 tot januari 1945. Een uitzonderlijk lange periode voor een Sonderkommando-gevangene. Veruit de meeste Sonderkommando-gevangenen werden na enkele maanden als drager van het geheim van de massamoord zelf de gaskamer in gestuurd. Op wonderbaarlijke wijze overleefde Müller de omstandigheden in het kamp, de wreedheid van de bewakers en verschillende kampliquidaties. Hij heeft tweeëneenhalf jaar als ooggetuige de dagelijkse gang van zaken in het hart van de Holocaust meegemaakt. In zijn hartverscheurende boek geeft hij ons rechtstreeks toegang tot de ontkledingsruimten, de gaskamers en crematoria van Auschwitz.

Maar de lezer wordt niet gelijk in het diepe gegooid. In zijn inleiding bereidt schrijver Arnon Grunberg de lezer voor op wat hem te wachten staat. Hoewel het geen verrassing mag zijn, wordt daaruit duidelijk dat het verhaal van Müller geen gemakkelijke lectuur is. Filip Müller was voor Grunberg overigens geen onbekende. In de door Grunberg samengestelde ijzingwekkende bloemlezing ‘Bij ons in Auschwitz’ uit 2020 zijn diverse passages uit het werk van Müller opgenomen. Daaruit bleek al het bijzondere karakter van de getuigenis van Müller. Vierenveertig jaar na het verschijnen van de oorspronkelijk Duitse uitgave van ‘Sonderbehandlung’ is er nu eindelijk een Nederlandse vertaling.

Müller begint zijn relaas op de appèlplaats van Auschwitz I (Stammlager), in mei 1942. Zonder voorgeschiedenis, zonder uitleg, maar direct in de waanzin en onbegrensde wreedheid en geweld van het kamp. De waarschuwing van Grunberg blijkt niet onterecht. Müller doet chronologisch verslag van zijn ervaringen en van de werkzaamheden die hij moest verrichten. Uitvoerig beschrijft hij de wijze waarop Joden de gaskamers in werden gedreven, hoe zij om de tuin werden geleid, de schrijnende en afschuwelijke taferelen die zich afspeelden rondom de gaskamers en crematoria. Hoe de Sonderkommando-gevangenen deze onmenselijke taak moesten uitvoeren en hoe zij uiteindelijk in opstand kwamen. Müller heeft het allemaal gezien.

Opvallend daarbij is de stijl van Müller. Müller schrijft toegankelijk - waarvoor ook vertaler Jan Sietsma complimenten verdient - en heeft ervoor gekozen om zijn emoties vooral voor zichzelf te houden. Juist die wat nuchtere, objectieve benadering en het ontbreken van een oordeel, maakt de beschrijvingen van de verschrikkingen zo hartverscheurend. Indrukwekkend is ook dat Müller er in slaagt om de slachtoffers een naam en een gezicht te geven. De omvang van de vernietiging in Auschwitz (en daarbuiten) heeft het effect gehad dat velen in anonimiteit verdwenen zijn. Naamloze aantallen. We kennen de statistieken, maar Müller weet de slachtoffers terug te brengen tot individuen. Dat geldt overigens niet alleen voor de Joodse slachtoffers, maar ook voor de daders. Ook zij veranderen in het boek van Müller van abstracte monsters in dat wat ze waren: individuen. De portretfoto’s achterin het boek van Sonderkommando-leden en SS’ers, met naam en toenaam, zijn in dit verband een indrukwekkende toevoeging.

‘Sonderbehandlung / Speciale behandeling’ is een belangrijk boek en een document van grote historische waarde. Weinig mensen die de gaskamers van binnen hebben gezien, hebben dat kunnen navertellen. Nog minder stelden hetgeen ze daar hebben gezien op schrift. En nog minder deden dat op zo’n indrukwekkende wijze als Müller. We lezen uit eerste hand over de verschrikkingen die de leden van het Sonderkommando moesten ondergaan en over de onmenselijke keuzes die zij moesten maken. Müller maakt daarmee het onvoorstelbare voorstelbaar. Door er trefzeker woorden aan te geven. Terecht stelt Grunberg dat het niet aan ons is om te oordelen over de keuzes die de mensen uit het Sonderkommando hebben moeten maken. Wij zijn daartoe niet bevoegd. We kunnen er enkel kennis van nemen. En geschokt achterblijven.