Vanaf 31 augustus 1942 woedde er door nazi-Duitsland een arrestatiegolf. Doel was het oprollen van een uitgebreid netwerk van de verzetsgroep die van de Gestapo de bijnaam het Rode Orkest (die Rote Kapelle) had gekregen. In de jaren voorafgaande aan de Tweede Wereldoorlog ontstonden zowel in als buiten nazi-Duitsland diverse groeperingen die met behulp van radiozenders probeerden belangrijke informatie door te geven aan de geallieerden. Een dergelijk netwerk van zenders werd door de nazi’s een “Kapelle” (oftewel orkest) genoemd. De zender werd namelijk beschouwd als een klavier vanwege het tikken van de morsesleutel en de marconist werd daarom de pianist genoemd. De leider van de groep stond daarbij te boek als de dirigent. Aangezien groeperingen die over contacten beschikten met de Sovjets werden gezien als “roden” verkregen de met Rusland in verbinding staande netwerken in Brussel en Berlijn hun bijnaam “het Rode Orkest”. Het is dit Berlijnse netwerk dat uitgebreid aandacht heeft gekregen in het gelijknamige boek van Anne Nelson.

Insiders zullen onmiddellijk terug denken aan het eerder verschenen boek “Die Rote Kapelle” van de Franse journalist Gilles Perrault (Uitgeverij In den Toren,1973) en zich afvragen of dit onlangs verschenen boek van Nelson de moeite van het lezen waard is. En dat is het zeker, want er is een belangrijk verschil tussen deze twee boeken. Perrault beschreef in zijn boek het wel en wee van de groep rondom de Poolse communist Leopold Trepper. Deze groep opereerde vanuit Brussel met nog een aantal andere zenders in Nederland en Frankrijk. Anne Nelson beschrijft daarentegen de diverse groepen die opereerden vanuit Berlijn en die op de lange duur onder algemene leiding kwamen te staan van Harro Schulze-Boysen, een officier van de Luftwaffe en een niet-communist. Maar vanwege hun Sovjetcontacten kreeg dit netwerk toch dezelfde bijnaam als de Trepper-groep in Brussel. Verder is ook de benaderingswijze van beide schrijvers totaal verschillend. Zo beperkte Perrault zich alleen tot Leopold Trepper en zijn strijd om zijn groep en zijn contacten met de Sovjets in goede banen te leiden, terwijl Nelson verder gaat. Zij plaatst het ontstaan van de diverse Berlijnse groepen en hun ontwikkeling tot één omvangrijke organisatie telkens tegen de achtergrond van het veranderde politieke klimaat in Duitsland, beginnend in 1927. Het boek eindigt niet met voltrekken van de vonnissen van een groot aantal leden van het Rode Orkest. Het vertelt tevens het verhaal over de naoorlogse strijd die enkele overlevenden, waaronder Greta Kuckhoff, hebben gevoerd om eerherstel. Zowel van Amerikaanse als van Sovjetkant moest er gezwegen worden over het bestaan van zoiets als het Duitse verzet.

Hoewel de omslag stelt dat de hoofdpersoon in “Het Rode Orkest” Greta Kuckhoff is, is het geenszins haar biografie geworden. In feite gaat het om vier echtparen. Naast de Kuckhoffs wordt ook uitgebreid aandacht besteed aan de econoom Arvid Harnack en zijn vrouw Mildred die Amerikaanse was van geboorte, de voormalige journalist John Sieg en zijn vrouw Sophie en uiteraard Harro Schulze-Boysen en zijn vrouw Libertas. Voortdurend wordt de lezer in een regelmatige afwisseling geïnformeerd over hun persoonlijke en gezamenlijke antifascistische strijd tijdens het naziregime. Zo valt onder meer op hoe ver men bereid was om te gaan om aandacht te krijgen voor hun strijd. Naast de pogingen om zoveel mogelijk informatie naar de Sovjets, alsmede ook naar Engeland en de Verenigde Staten doorgespeeld te krijgen, probeerden ze ook de Duitse bevolking te waarschuwen voor het gevaar dat het nazisme inhield. En dat bracht risico’s met zich mee. Elke dag hing immers de dreiging boven hun hoofd dat ze verraden konden worden. Maar ook de tegenwerking door het buitenland komt aan de orde. Nelsons leidraad vormt bij dit alles de groep rondom Greta Kuckhoff en haar man Adam. Greta Kuckhoff was een Duitse vrouw die in de Verenigde Staten gestudeerd had, doch ten tijde van het fascisme terugkeerde naar Duitsland. Wat begon als één groep rondom haar man groeide weldra uit tot een groot netwerk van verschillende groepen, waarbij de meeste leden nauwelijks iets wisten over het bestaan van de andere groepen. Dit was moedwillig gedaan om bij verraad de schade zo beperkt mogelijk te houden. De leden waren afkomstig uit uiteenlopende maatschappelijke richtingen. Er zaten medici onder, mensen uit het leger, uit de academische wereld en uit de kunstwereld. Ook politiek en religieus gezien was er diversiteit terug te vinden onder de leden.

De kiem voor dit boek werd reeds gelegd in de ervaringen die de journaliste en toneelschrijfster Anne Nelson opdeed als oorlogscorrespondente in El Salvador in de tachtiger jaren. De moord op de Nederlandse IKON-journalisten in 1982 maakte bijvoorbeeld een grote indruk op haar. Daardoor bleef zij met de vragen spelen over de manier van leven van de mens wanneer hij gebukt gaat onder een dictatuur. Bij een bezoek aan Berlijn werd ze bij een herdenkingsmonument in de Prinz Albrechtstrasse geconfronteerd met twee vrouwen die een Amerikaanse achtergrond hadden en deel uit gemaakt hadden van het Berlijnse Rode Orkest. Dit vormde het begin van haar studie naar dit netwerk. Een studie die resulteerde in dit boek, waarbij onder andere gebruik is gemaakt van archieven en verslagen van nog levende ooggetuigen, maar dat daarnaast ook een historisch verslag vormt van individuele levens gebaseerd op die dieperliggende vraag: wat zou je doen wanneer je leeft onder een wreed regime en wat zullen de gevolgen zijn voor zowel jou als ook je naaste familieleden als je overgaat tot een vorm van verzet?

Het boek “Het Rode Orkest” blinkt uit in zijn goede, informatieve opzet en prettige schrijfstijl. Direct en niet langdradig. De lezer blijft van het begin tot einde geboeid. Door de menselijke benadering ontstaat wel sympathie voor de hoofdrolspelers. Toch heeft Anne Nelson goed haar objectiviteit weten te behouden in dit bijzondere werk, ook wanneer het gaat over de rol van haar vaderland, de Verenigde Staten, tijdens de oorlog. Dat komt tot uiting in het naoorlogse gedeelte van het boek, waarin ze kritisch verhaalt hoe naast de Engelsen ook de Amerikanen tekort geschoten zijn in hun steun aan de Duitse antifascisten. Evenzo kritisch is de auteur over hoe de Amerikanen geprobeerd hebben om de nabestaanden te laten zwijgen over het verzet in Duitsland. Zo werden de leden van het Rode Orkest nog tot in de periode van de Koude Oorlog beschouwd als de Sovjetspionnen die ze nooit geweest waren. Integendeel, het netwerk bood gelegenheid tot verzet aan een ieder die afkeer koesterde van het nazisme. Het feit dat leden van het Rode Orkest geen communistische spionnen waren, was iets waar de Engelsen allang achter gekomen waren, doch door gebrek aan samenwerking met de Amerikanen heeft dit feit deze verzetsmensen nog lang achtervolgd.