Tweehonderd Amerikaanse B17-bommenwerpers van de Vijftiende Luchtmacht stegen op 2 juni 1944 van verschillende luchtmachtbases in Italië op om doelen in het Hongaarse Debrecen te bombarderen. De operatie die de naam Frantic droeg, was op het oog een alledaagse operatie. Bijna dagelijks stegen vanaf bases in Engeland en Italië geallieerde bommenwerpers op om hun dodelijke vracht op doelen in bezet Europa te droppen. Operatie Frantic was niet alledaags. In plaats dat de Flying Fortres na het openen van de bommenluiken rechtsomkeert maakten, vlogen ze rechtdoor over het Russische front naar een vliegveld bij de stad Poltava in het noordoosten van Oekraïne.

Ruim een jaar eerder was de basis voor deze operatie gelegd. De commandant van de Amerikaanse luchtmacht, generaal Henry Arnold, zag zich in 1943 geconfronteerd met moeizaam verlopende luchtoperaties boven bezet gebied. De Duitse Luftwaffe was nog sterk en vormde een grote bedreiging voor de geallieerde bommenwerpers. Ditzelfde gold voor het Duitse afweergeschut. Daarnaast konden escorterende jachtvliegtuigen, zoals de Mustang P51, ver weg gelegen doelen niet bereiken in verband met een te kleine brandstoftank. De luchtoperaties waren dan ook zeer riskant. De Britse Royal Air Force verloor alleen in 1943 al 2700 zware bommenwerpers en ook aan Amerikaanse zijde waren de verliezen groot.

Pendelbombardementen

Generaal Arnold meende een oplossing te hebben in de vorm van pendelbombardementen. Geallieerde bommenwerpers zouden vanaf bases in Italië en Engeland opstijgen, doelen in bezet gebied bombarderen en doorvliegen naar door Rusland gecontroleerd grondgebied. Na een aantal dagen konden dezelfde vliegtuigen vanaf deze bases opnieuw een operatie uitvoeren en terugvliegen naar de geallieerde bases. Op de terugweg konden dan onder andere doelen aan het Russische front aangevallen worden.

Aan dit plan zaten meerdere voordelen. Er was in 1943 nog geen zicht op een tweede (westelijk) front waardoor het Duitse leger zich nog kon concentreren op het oostfront. Als de geallieerden zouden pendelen zouden ze doelen kunnen bereiken die nu onbereikbaar waren en zo de Russen te hulp komen. Voor het Russische leger zou dit een uitkomst kunnen zijn, omdat ze bij de Duitse inval een groot deel van de luchtvloot was verloren en zelf nagenoeg geen zware bommenwerpers had. Daarnaast zouden de escorterende jagers nu wel mee kunnen vliegen omdat de vluchtafstand kleiner was. Voor de Amerikanen speelde ook nog mee dat ze later mogelijk ook bases in het oosten van Rusland zouden kunnen vestigen vanwaar ze Japan zouden kunnen aanvallen.

Hoewel er voor beide partijen voordelen waren bij de pendeloperaties, was het Russische opperbevel niet overtuigd. Naast het feit dat er geallieerde manschappen op Russisch grondgebied zouden opereren hamerde Rusland vooral op het openen van het tweede front. Na diplomatieke onderhandelingen ging Stalin begin 1944 toch akkoord. De Amerikaanse luchtmacht kreeg een aantal (zwaar beschadigde) vliegvelden toegewezen bij Poltava, een stad in gebied dat het Rode Leger op het Duitse leger had heroverd.

Bases in Poltava

De bekroonde Oekraïense historicus Serhii Plokhy schreef dit nooit eerder vertelde verhaal in het pakkende boek ‘De alliantie van wantrouwen’ dat in 2020 verscheen. Voor dit boek kon Plokhy beschikken over vrijgegeven documenten van de Russische geheime dienst, die tot aan de Oekraïense Maidan revolutie in 2013 geheim waren gebleven. Deze documenten geven een unieke inkijk in de Russische kant van het verhaal.

Zoals de titel van het boek al doet vermoeden, waren de pendelbombardementen geen succes. In totaal zijn er zo’n zeven pendelvluchten uitgevoerd en eindigde de missie al in september 1944, vier maanden nadat de eerste vlucht werd uitgevoerd. Dat de operatie geen succes werd lag niet zozeer aan de bombardementen. Er werden in die vier maanden belangrijke doelen aangevallen die anders niet bereikt hadden kunnen worden, zoals een fabriek waar motoren voor Tiger tanks werden geproduceerd. Het mislukken van de operatie lag veel meer aan de spanningen die zich opbouwden tussen beide partijen.

De samenwerking begon goed. Nadat Stalin zijn persoonlijke toestemming gaf duurde het nog een aantal maanden voor de eerste vliegtuigen in de Oekraïne konden landen. De toegewezen luchthavens waren door de oorlog onbruikbaar geworden of hadden banen die te kort waren voor de zware Amerikaanse vliegtuigen. In de tussenliggende periode presteerden de Amerikanen het om samen met Russische genisten de zwaar beschadigde vliegvelden om te bouwen tot bases die geschikt waren voor de operaties. Naast het gereed maken van de banen waren er ook grote hoeveelheden Amerikaanse bommen, brandstof en reserveonderdelen nodig net als grote aantallen technisch personeel. Dat de eerste vliegtuigen al op 2 juni bij Poltava konden landen was een ongelofelijke prestatie.

Broze alliantie

Bij operatie Francis II op 21 juni ging het echter op gruwelijke wijze mis. Nadat er die dag vanuit Engeland bommenwerpers waren geland, verschenen rond middernacht tientallen Duitse bommenwerpers en jagers boven de bases. Na een luchtaanval die meer dan twee uur duurde waren er aan Russische zijde veel doden te betreuren en waren er tientallen Amerikaanse bommenwerpers verloren gegaan. Aan Amerikaanse zijde vielen slechts twee doden. De Russen hadden gefaald. De luchtverdediging van de bases was in handen van het Russische leger maar stelde weinig voor. De luchtafweer was ontoereikend en de radar kon geen verschil zien tussen vijandige vliegtuigen en Russische jagers die opgestegen waren om de Duitse vliegtuigen aan te vallen. Er werd die nacht dan ook geen enkel Duits vliegtuig neergehaald.

Na de Duitse aanval zou het anderhalve maand duren voordat in augustus weer een nieuw operatie kon worden uitgevoerd. In die periode was de sfeer sterk verslechterd. Over en weer gaven de Amerikanen en de Russen elkaar de schuld over de oorzaak van de Duitse bombardementen. Generaal-majoor John Russell Deane, nauw betrokken bij de operatie, schreef later dat de rampzalige gebeurtenis ‘het zaadje van ongenoegen zaaide’. De wil om samen te werken verminderde snel en de spanningen onderling namen toe. Tegelijkertijd schoof de frontlijn zo snel naar het westen op dat de bases in Poltava steeds minder strategisch lagen en er steeds minder doelen waren om aan te vallen.

Na diverse incidenten over en weer bereikte de spanningen in augustus 1944 een kookpunt. In de Poolse stad Warschau brak een opstand uit die werd aangevoerd door het Poolse Thuisleger. Deze opstand begon vlak nadat het Rode Leger buitenwijken van de stad bereikten. Door een hevige tegenaanval van het Duitse leger kwam de opmars van de Russen tot stilstand en kwamen de opstandelingen in een onhoudbare situatie. Tenzij ze hulp van buitenaf zouden krijgen zouden ze letterlijk worden afgeslacht. Stalin die de opstandelingen kon steunen door artillerievuur en bevoorradingen weigerde dit te doen. De opstandelingen stonden in nauw contact met de Poolse regering in ballingschap en die beschouwde Stalin als anticommunistisch. Hij weigerde niet alleen zelf te hulp te schieten, maar gaf ook geen toestemming aan de geallieerden om de bases bij Poltava te gebruiken voor dit doeleinde. Dit betekende een keerpunt in de relatie. Hoewel er in september, toen de opstand ten einde liep en er aan Poolse zijde duizenden doden waren gevallen, uiteindelijk wel een toestemming kwam was het voor de Amerikanen duidelijk: met de Russische legertop konden geen zaken gedaan worden. Amerika begon zich voor te bereiden op de ontruiming van de bases.

Het verhaal van Poltava is een verhaal van een broze alliantie in oorlogstijd die naarmate het einde van de oorlog dichterbij kwam uit elkaar begon te vallen. De gemeenschappelijke vijand verdween en de tegenstellingen kwamen meer en meer naar voren. Serhii Plokhy heeft dit stuk geschiedenis in een boeiend boek beschreven. Het verhaal plaatst hij in groter perspectief waarbij ook de diplomatieke verhoudingen tussen Amerika en Rusland uitvoerig aan bod komen. Hierbij kijkt Plokhy ook naar de decennia van Koude oorlog die zouden volgen. Door het vrijgeven van de documenten van de Russische geheime dienst kwam openbaar dat de Russen de Amerikanen rondom Poltava van meet af aan bespioneerden en over hun daden en opvattingen rapporteerden. In de spanningen die zich tussen de grootmachten opbouwden in deze periode ziet de auteur de eerste voortekenen van de spanningen die in de volgende decennia op veel grotere schaal zouden voordoen. Een indrukwekkend verhaal met als enige kanttekening dat er geen enkel beeldmateriaal in het boek is opgenomen.