Valery Faminsky (1914-1993) was een Russische fotograaf. Hij volgde eerst een opleiding tot slotenmaker in de werkplaats Aviachim-Fabriek Nr. 1, een motorfietsenfabriek die in de werkplaats van vliegtuigfabriek Aviachim was gevestigd. Vanwege zijn slechte ogen moest hij hier al snel mee stoppen en werd in dezelfde fabriek foto-assistent in het fotolaboratorium. Dat sloot beter aan bij zijn interesses, want al op veertienjarige leeftijd had hij de fotografie ontdekt. Binnen de fabriek richtte hij een fotoclub op om ook anderen voor de fotografie te interesseren. Amper twintig jaar oud werd Faminsky benoemd tot leider van het fotolaboratorium. In de jaren 1936-1939 was hij de vaste fotograaf voor een agrarische tentoonstelling in Moskou en van 1939 tot 1941 was hij werkzaam voor het planetarium in Moskou. Toen Rusland in juni 1941 door het Duitse leger werd aangevallen, kreeg Faminsky vrijstelling voor militaire dienst, opnieuw vanwege zijn slechte ogen. Het stelde hem in staat zijn familieleden en andere personen uit de hoofdstad te evacueren naar Kemerowo, een plaatsje diep in het Russische achterland. Verder hielp hij zijn stiefvader, de schilder N.G. Kotow (1889-1968), die op het hoofdkantoor van de partisanenbeweging actief was.

In de periode juli 1941-juni 1943 was Faminsky als fotograaf in dienst van de NKVD, het Volkscommissariaat voor Binnenlandse Zaken, in het district Kererovskij. Het machtige departement NKVD werd bekend door het Hoofddirectoraat voor Staatsveiligheid (GOeGB), dat verantwoordelijk was voor de binnenlandse veiligheid (opsporing van ‘vijanden’ in het binnen- en buitenland). In 1954 zou het worden opgesplitst in onder meer de KGB. In juni 1943 keerde hij vrijwillig terug naar Moskou om zich alsnog voor de militaire dienstplicht te melden. Hij ging er een opleiding tot telegrafist volgen. In november 1943 ging hij als fotograaf werken voor het Militair-Medische Museum van het Rode Leger, waarvoor hij tijdens de Tweede Wereldoorlog aan een zevental fronten zorgde voor de fotografische documentatie van de oorlogshandelingen. In de periode april-mei 1945 fotografeerde hij aan zijn zevende front: de voorsteden en binnenstad van Berlijn, dat dan geheel in puin ligt. Eind mei 1945 keerde hij terug naar huis en werd in augustus 1945 gedemobiliseerd. Vanaf 1946 werkte hij als fotograaf voor de Moskouse afdeling van het nationale Kunstfonds.

Faminsky’s werk was daarna weliswaar niet helemaal in de vergetelheid geraakt, maar veel belangstelling was er ook niet echt voor. Arthur Bondar (1983), een Oekraïense freelance fotograaf die voor veel belangrijke internationale magazines werkt, schreef in een voorwoord van het boek hoe hij het fotowerk van Faminsky ontdekte. In 2016 zag hij een advertentie waarin de negatieven van een Russische oorlogsfotograaf werden aangeboden. De advertentie bleek afkomstig te zijn van nabestaanden van Faminsky die al dertien jaar eerder was overleden. Sindsdien had de familie zijn artistieke nalatenschap beheerd en getracht deze te verkopen aan een aantal musea. Deze waren weliswaar geïnteresseerd maar ontbeerde de middelen om tot aanschaf over te gaan. Men wilde de negatieven graag als gift aanvaarden, maar daar zag de familie vanaf. Bondar had na bestudering van de foto’s snel in de gaten dat hij hier te maken had met werk dat zich onttrok aan het gebruikelijke Russische oorlogspropagandawerk. Hij ging over tot aanschaf, scande het complete archief in en wist Buchkunst Berlin te interesseren in het verzorgen van een uitgave van Faminsky’s werk in mei 1945 in het verwoeste Berlijn.

Valery Faminsky, 31 jaar oud als de Russen in april 1945 Berlijn belegeren, had de opdracht als fotograaf te zorgen voor documentatie van de medische faciliteiten voor gewonde militairen en het functioneren van deze faciliteiten. Op dat moment was hij al een ervaren fotojournalist. Hij was actief geweest aan het front in Wit-Rusland (december 1943), had de bevrijding van de Krim meegemaakt (april 1944), was erbij toen Bulgarije werd bevrijd (juni 1944) en toen de Duitsers uit de Oekraïne werden verdreven (augustus 1944), maakte de bloedige bevrijding van Polen aan het front mee (maart 1945) en was nu in Berlijn om de laatste gevechten in de Tweede Wereldoorlog vast te leggen (april-mei 1945). Door zijn militaire accreditatie kon hij zich vrij door de hele stad bewegen en daardoor uit de eerste hand de totale ineenstorting – fysiek, psychologisch en ideologisch – van de nazidictatuur meemaken. In de eerste dagen van mei 1945 was de oorlog in Europa ten einde. Ook in Berlijn zwegen de kanonnen en maakte iedereen zich klaar om de wonden te likken en het gewone leven weer op te pakken. In de slag om Berlijn verloren 175.000 Duitse en Russische militairen het leven, terwijl ook 20.000 burgers omkwamen. Het aantal gewonden liep in de honderdduizenden. Faminsky deed wat een fotograaf doet: hij maakte foto’s.

Als men het fotowerk in dit boek bekijkt kan men hier en daar nog terugzien dat zijn werk als propaganda-fotograaf er nog niet helemaal opzit. Generaals die poseren terwijl ze zich hebben gebogen over een kaart van een front dat er inmiddels niet meer is. Soldaten die trots in de houding staan voor de gebouwen die in puin zijn geschoten. Een groep Sovjetsoldaten, allemaal voorzien van minstens één medaille, die van hun officier politieke informatie krijgen. Een generaal die gewonde militairen bezoekt. Een aantal Sovjetsoldaten in een gezellige huiselijke sfeer, waarbij een van hen net op dat moment een andere grammofoonplaat opzet. Maar het is ook duidelijk dat Faminsky de vrijheid had genomen zich te onttrekken aan de propagandadoelen waarvoor hij oorspronkelijk was ingehuurd. Hij fotografeerde als een echte documentalist het dagelijkse leven zoals hij dat in de Berlijnse stad aantrof. Zonder daarbij onderscheid te maken tussen Russen en Duitsers, tussen militairen en burgers, tussen officiële aangelegenheden of het dagelijkse leven. Hier en daar zitten nog wat soldaten bij hun tanks, waarvan de loop al is ingepakt omdat verdere dienst overbodig is. Anderen soldaten maken hun geweer schoon en weer een ander sleept een gewonde kameraad op een gamel karretje naar een hospitaal. De foto’s van diverse ziekenbarakken getuigen van de primitieve omstandigheden waaronder operaties moesten worden uitgevoerd. Waar de gewonden op de grond liggen, met een slordige tulband van verband om het bloeden te stoppen. Een paard dat de fotograaf bijna smekend aanstaart in een verder bijna verlaten straat, de nek omzwachteld met verband. Een Russische omroeper die voor een jeugdig publiek bekendmaakt dat Duitsland een dag eerder in Reims onvoorwaardelijk heeft gecapituleerd. Berlijnse burgers op weg naar betere oorden of op zoek naar voedsel, een doffe blik in de ogen, Russische militairen die de gelegenheid nemen een schilderij van de Berlijnse puinhopen te maken.

In de internationale media wordt het werk van Faminsky en de verzorging door de uitgever lovend beschreven. Terecht, want de foto’s zijn veelal van uitzonderlijke kwaliteit. Er wordt dan op gewezen dat Faminsky, die als werknemer van de beruchte NKVD een ‘embedded photographer’ in het kwadraat was, het uitzonderlijke vermogen had bij zijn fotowerk geen partij te kiezen. Zowel overwinnaars en overwonnenen worden op dezelfde manier behandeld. Van beide partijen wordt de ellende getoond, maar ook de manier waarop iedereen voorzichtig weer naar de toekomst kijkt. Dat is inderdaad niet gebruikelijk voor een oorlogsfotograaf, want normaliter werkt die alleen aan het front en legt slechts gevechtshandelingen vast. In het geval van een NKVD-fotograaf ook alleen maar heroïsche beelden van een zegevierend leger. Het kan bijna niet anders dan dat alle werk van Faminsky aan de andere fronten waar hij werkzaam was zo’n eenzijdig overzicht geven. De fotograaf was nu echter in vredestijd en hij fotografeert dan simpelweg wat voor zijn lens komt. Het blijft de vraag hoe deze foto’s binnen zijn stalinistische werkkring ontvangen zijn. Waarschijnlijk goed, want hij is niet naamloos in de goelag-archipel verdwenen en heeft na 1946 zijn carrière weer gewoon kunnen oppakken.

Het feit dat Faminsky gewonde soldaten fotografeert in armzalige lazaretten kan ook uitgelegd worden als een voorbeeld van de onverzettelijkheid van het Russische volk en van de vele opofferingen die men gedurende de lange oorlogsjaren heeft gebracht. Het laat ook zien dat de oorlog niet alleen heldhaftig is, maar dat er een hoge prijs voor moet worden betaald. Dat was immers ook een verhaald dat de Sovjet-Unie in de naoorlogse jaren wilde uitdragen. Een hoge prijs die ook door de Berlijners is betaald. Zijn foto’s van de Duitse overlevenden laten de veerkracht van mensen zien, maar tegelijkertijd tonen ze dat de vijandige natie geheel is verslagen, dat diens hoofdstad helemaal in puin ligt. De individuele burger wordt wel vooral gezien als een slachtoffer. Deze burgers én de gewonde Russische soldaten staan symbool voor het eeuwige slachtoffer van alle oorlogen die op staatsniveau worden gepland en uitgevoerd. De voortzetting van diplomatie met andere middelen, zoals Von Clausewitz het ooit heeft geformuleerd. Dat is echter de moderne uitleg van het werk van Faminsky, want gezien zijn achtergrond is het heel twijfelachtig dat hij ooit deze humanistische filosofie in zijn documentaire heeft willen tonen. Sterker, zou durven tonen als hij niet zeker was van de goedkeuring van zijn superieuren. Foto’s gaan echter in de loop der jaren hun eigen leven leiden, los van wat de fotograaf en zijn opdrachtgever er oorspronkelijk mee hebben bedoeld.

Faminsky heeft een propaganda-documentaire gemaakt waarin de overwinnaars en overwonnen in beeld komen. Met compassie voor beide partijen, maar in essentie toch een Russische winnaar en een verslagen Duitse bevolking. Nu, 75 jaar nadien, krijgen ze een diepere lading en geven een goed beeld van de situatie in Berlijn in mei 1945 en staan dus symbool voor de echte slachtoffers van alle oorlogen. Het werk is daardoor een indrukwekkend document geworden.