Er zijn een aantal beroemde en beruchte gebeurtenissen in de Tweede Wereldoorlog. Verhalen die verteld blijven worden en blijven verbazen en fascineren. Eén daarvan is ‘The Great Escape’, de ontsnappingspoging van 200 geallieerde krijgsgevangenen uit een Duits krijgsgevangenenkamp op 24 maart 1944. Bij ons in Nederland leeft dit niet zo heel erg, maar in de Engelstalige wereld des te meer. Onlangs werd de 75ste verjaardag van deze gebeurtenis met veel ceremonie herdacht.

Maar eerst wat meer achtergrond over het Duitse systeem voor krijgsgevangenen. De Kriegsmarine, Luftwaffe en de Wehrmacht hadden elk hun eigen kampen. Nadat een geallieerde soldaat gevangen was genomen kwam deze terecht in een Durchgangslager, oftewel doorgangskamp. Hier werden ze ondervraagd. Daarna kwamen ze in een Stammlager (Stalag). De Luftwaffe had zijn eigen kampen, met een toevoeging Luft achter de naam voor krijgsgevangen genomen geallieerde vliegtuigbemanningsleden. Dit waren vooral vliegers van in bezet gebied gecrashte toestellen. Het gangbare Engelse woord voor krijgsgevangenen is POW; Prisoners of War.

Bij het Poolse ¯agañ, dat tot 1945 in Pruissen lag en toen Sagan heette, bevonden zich twee grote krijgsgevangenenkampen. De eerste was Stalag VIII-C, in september 1939 ingericht voor de Poolse POW's, daarna gevolgd door vele andere nationaliteiten, waaronder veel Russen. Naar schatting hebben er meer dan 300.000 mensen gevangen gezeten onder mensonterende omstandigheden. 120.000 daarvan kwamen om het leven. Ondanks dit drama kennen we het kamp dat ernaast lag veel beter. Dit was genaamd Stalag Luft III. Het is beroemd geworden door de massale ontsnappingspoging in 1944. Dit werd door Paul Brickhill beschreven in een boek uit 1950, waarop weer de beroemde maar niet geheel waarheidsgetrouwe film "The Great Escape" is gebaseerd. De ontsnappingspoging was een perfect voorbeeld van samenwerking, inventiviteit en vernuft.

Het boek van Charles Messenger beschrijft het leven in dergelijke kampen. Dat was een stuk aangenamer dan dat van mensen in concentratiekampen of kampen voor gevangen genomen Russen of Polen. Er was een zekere vrijheid, er waren muziek-, film- en theatervoorstelling en men kon er sporten en leren. Het Rode Kruis zorgde voor aanvulling op de karige rantsoenen. De officieren kregen een deel van hun soldij uitbetaald en stortte dit in een fonds waardoor ook anderen er baat bij hadden. Ze konden bijvoorbeeld zaken kopen van de Duitsers, of in de kantine.

Ook al was het leven draaglijk, toch beschouwden vele geallieerde krijgsgevangenen het als hun plicht te ontsnappen. Dat was een dagelijkse bezigheid voor veel gevangenen. Wie niet zelf wilde ontsnappen, hielp mee bij het graven van tunnels, het vervalsen van papieren, het maken van kompassen of het namaken van Duitse uniformen.

De grootste en meest bekende ontsnapping was dus 'The Great Escape'. In maart 1943 begonnen de gevangenen met het graven van drie tunnels, genaamd Dick, Harry en Tom. Het idee daarachter was dat wanneer de Duitsers een tunnel zouden ontdekken, ze gerustgesteld waren en de andere tunnels met rust zouden laten. De tunnels hadden een ventilatiesysteem, elektrisch licht en een trolleysysteem met karretjes op rails om de aarde af te voeren. Tunnel Tom werd ontdekt door de Duitsers, de andere tunnel zou zinloos worden omdat het kamp werd uitgebreid en de uitgang in het nieuwe kamp zou liggen. Uiteindelijk bleef één tunnel over. Vanuit deze tunnel was het plan om 200 man te laten ontsnappen. Een deel van hen deed zich voor als buitenlandse arbeider, zodat ze niet zouden opvallen wanneer ze werden aangesproken en de taal niet machtig bleken.

Uiteindelijk was daar het moment; de nacht van 23 op 24 maart 1944. Vanuit de ingang in een barak vertrokken de eerste mannen op weg naar de vrijheid, terug naar hun land om weer te vechten tegen de Duitsers. De tunnel bleek echter 15 meter te kort en kwam niet uit tussen de bomen, maar ervoor, in het open veld. Toch kon 's nachts 76 man het kamp zo verlaten. Helaas waren de Duitsers waakzaam en ontdekten ze de uitgang. Groot alarm volgde. Drie mannen werden ter plekke gearresteerd, de meeste andere in de buurt van Sagan. 73 mannen werden weer gevangen genomen. Toch was het een Nederlander, Bram van der Stok en twee Noren, Jens Müller en Per Bergsland, gelukt een 'homerun' te maken. Ze konden verder vechten aan geallieerde kant.

Adolf Hitler was furieus over de ontsnapping. Normaal gesproken werden weer opgepakte gevangen in de isoleercel gestopt, maar nu werden vijftig mannen eenvoudigweg doodgeschoten. Een schok voor de overige gevangenen, en een oorlogsmisdaad. Na de oorlog werden hiervoor dertien Gestapo-agenten ter dood veroordeeld en opgehangen, vijf kregen andere straffen. Dit waren niet alle betrokkenen; een deel was al overleden, een deel voor andere misdaden ter dood veroordeeld door de Russen en Tsjechen, een ander deel kon men niet traceren.

Anno 2019 is 'The Great Escape' een begrip geworden. Ilse de Lange heeft een album met deze titel, er is een escaperoom, een spel dat gespeeld wordt in meerdere steden, een B&B, en natuurlijk zijn er talloze historische boeken, films en documentaties. Terecht; want het is het universele verhaal van de hang naar vrijheid.

Het boek vertelt het verhaal van de ontsnappingen, maar de focus ligt bij foto's, tekeningen en beschrijvingen van het kamp. Daarmee is het een interessante aanvulling op de al bestaande lectuur. Elk aspect van het leven in het kamp, de nasleep en de overblijfselen ervan worden beschreven. Veel onbekende details en foto's maken dit boek heel lezenswaardig.