De Joodse Anki Tauber is tien jaar oud als ze op 17 augustus 1943 samen met haar ouders en zusje vanaf het Centraal Station in Amsterdam vertrekt naar de Hongaarse hoofdstad Boedapest. Ze is een van de 89 Hongaars-Nederlandse Joden die, terwijl tienduizenden andere Joden naar de vernietigingskampen worden gedeporteerd, onder begeleiding én met toestemming van de nazi’s ontsnapt naar het onbezette Hongarije. Hoe het mogelijk is dat de Duitsers deze groep Joden hielpen ontkomen aan de holocaust is tot nu toe onbekende geschiedenis. In het boek (en de gelijknamige documentaire) ‘De Treinreis’ vertellen Anki en de vier andere ooggetuigen voor het eerst over deze ongelofelijke ontsnapping.

In Nederland woonden aan het begin van de Tweede Wereldoorlog ongeveer 350 Hongaarse Joden. De meeste waren in de jaren ’20 en ’30 geëmigreerd vanwege een grote toename van het antisemitisme in eigen land. In Hongarije werden ze gezien als de zondebok voor de politieke onrust die ontstond na het uiteenvallen van de Oostenrijks-Hongaarse dubbelmonarchie aan het einde van de Eerste Wereldoorlog. Na het de oorlog volgen verschillende regeringen elkaar snel op. Een van die regeringen was de communistische Radenrepubliek. Deze republiek, waarin veel Joden vertegenwoordigd waren, zorgde voor veel onrust. Na de val van de republiek in 1919 kregen de Joden steeds meer beperkingen opgelegd: studeren werd moeilijk en op verschillende andere manieren werd geprobeerd hun macht te beperken. In Nederland bouwden deze Joden een nieuw bestaan op.

Na de bezetting van ons land in mei 1940 namen de Duitsers direct anti-Joodse maatregelen. Vrijheden werden ingeperkt en Joodse ambtenaren ontslagen. In 1942 kwam de verplichte Jodenster en begonnen de grote razzia’s en de deportaties naar de concentratiekampen. Deze maatregelen golden niet voor alle Joden. Joden uit neutrale landen of uit landen die bondgenoot waren van nazi-Duitsland hadden een uitzonderingspositie. Zo ook de Hongaarse Joden. De Hongaarse overheid was een bondgenoot van nazi-Duitsland en bemoeide zich actief met het lot van de Hongaarse Joden in het buitenland. Dit was niet zozeer uit mededogen (Hongarije was zeer antisemitisch), maar vanwege het feit dat de Hongaarse regering haar onafhankelijkheid wilde tonen aan nazi-Duitsland. Door deze bemoeienis golden de anti-Joodse maatregelen niet voor Hongaarse Joden in Nederland. Zo hoefden ze geen ster te dragen en werden ze niet gedeporteerd.

Naast de vrijstelling die Hongarije bewerkstelligde voor de Joden in het buitenland, gaf ze ook de mogelijkheid voor repatriëring. Dit gold niet voor alle van oorsprong Hongaarse Joden. Een deel van de geëmigreerde Hongaren had een Nederlands paspoort en had hiermee de Hongaarse nationaliteit opgegeven. Een ander deel was nog bezig met het neutralisatieproces en was daardoor stateloos. Voor degene die in aanmerking kwamen voor terugkeer werden in 1943 vijf transporten gepland. Anki en haar ouders namen op 17 augustus deel aan het derde transport.

In het nu verschenen boek vertellen de nog levende ooggetuigen voor het eerst over de reis en de tijd in Hongarije. Hongarije was op het moment van hun aankomst nog een vrij land. Aan de relatieve vrijheid die de Joden hier hadden kwam een eind toen de Duitse Wehrmacht in maart 1944 het land alsnog bezette. Adolf Hitler had hier bevel voor gegeven nadat hij was ingelicht over het feit dat admiraal Horthy, staatshoofd van Hongarije, in het geheim onderhandelde met de geallieerden. Direct na de bezetting werd een begin gemaakt met de deportatie van de Joden naar de vernietigingskampen. In slechts een paar weken tijd werden bijna een half miljoen Joden gedeporteerd.

In dit verband besteed het boek ook aandacht aan de rol die de Zweedse diplomaat Raoul Wallenberg speelde. Wallenberg was door de Zweedse regering naar Hongarije gestuurd om het leven van de Joden te redden. Door het verstrekken van zogenaamde ‘schutz-passen’ (een tijdelijk Zweeds paspoort) redde hij het leven van duizenden Joden, omdat ze hiermee vrijstelling voor deportatie kregen.

Bij de jacht op de Joden werden de nazi’s geholpen door de Pijlkruisers. Deze antisemitische en fascistische beweging was na de bezetting van Hongarije aan de macht gekomen en ging uiterst wreed te werk. Zelfs op het moment dat de Sovjettroepen de hoofdstad belegerden en deportatie niet meer mogelijk was, gingen ze door met hun terreur. Tienduizenden Joden werden in Boedapest aan de oever van de Donau doodgeschoten. Zelf een schutz-pass bood hierbij geen bescherming meer. Ook een tante en nichtje van Anki Tauber overleefde deze terreur niet. Helaas kwam er met de bevrijding van Boedapest in februari 1945 geen einde aan de ellende. De Russische soldaten gingen zich te buiten aan plunderingen en verkrachtingen. Anki’s moeder ontsnapte hier ternauwernood aan.

Van de 89 gerepatrieerde Joden overleefden er 73 met zekerheid de oorlog. De meesten hiervan keerden na de oorlog terug naar Nederland. Negen Joden zijn gedeporteerd en vermoord. Twee overleden tijdens de oorlog in Boedapest en het lot van vijf Joden kon niet meer achterhaald worden.

‘De Treinreis’ is een goed en informatief boek. Het eerste deel gaat in op de geschiedenis van de Hongaarse Joden in Nederland en de situatie in Hongarije in aanloop naar en tijdens de tweede wereldoorlog. Het tweede deel van het boek bestaat uit de vijf unieke verhalen van ooggetuigen, waarvan er anno 2018 nog vier in leven zijn.

De auteurs Willy Lindwer en Aline Pennewaard hebben met het boek een uniek en onbekend verhaal voor het voetlicht gebracht. Zelf schrijven ze in de inleiding dat ze dit niet alleen hebben gedaan als een ‘terugblik naar het verleden, maar ook als een waarschuwing voor de toekomst’. In een tijd waarin het antisemitisme (ook in Hongarije) de kop opsteekt is het van groot belang dat de herinnering aan de Holocaust in stand wordt gehouden. Met de uitgave van dit boek en de documentaire hebben de auteurs hieraan een belangrijke bijdrage geleverd.