Als eerste grote gemeenschap kreeg het kleine Drentse dorp Nieuwlande in 1983 de hoge Israëlische onderscheiding ‘Rechtvaardige onder de Volkeren’ van het Israëlische Holocaustinstituut Yad Vashem. Meer dan 200 individuele redders zorgden in deze regio gedurende de Tweede Wereldoorlog voor de redding van naar schatting 350 Joden en andere onderduikers.

De redding van deze Joden was voor een groot deel te danken aan Arnold Douwes (1906-1999). Douwes nam de leiding van het verzetswerk in deze streek over van de bekende verzetsstrijder Johannes Post nadat deze in 1943 uit Nieuwlande vertrok. Douwes, een eigenzinnige man, hield tegen alle regels in een dagboek bij over het verzetswerk. Dit dagboek is nu 73 jaar later in boekvorm uitgegeven en geeft een unieke inkijk in het Nederlandse verzetswerk gedurende de bezettingstijd.

Douwes begint zijn dagboek in juli 1943 en eindigt vijftien maanden later abrupt bij zijn arrestatie in oktober 1944. Gedurende deze vijftien maanden schrijft hij over het dagelijkse verzetswerk. Veel werk gaat zitten in het onderbrengen van (voornamelijk) Joodse ‘duikers’ in de regio. Met zijn stelregel: ‘wijs niemand de deur’ haalde hij veel op zijn hals:

3 november 1943

‘De algemene indruk die ik heb overgehouden van (de afgelopen) twee weken is er een van heen en weer vliegen op mijn fiets, van en naar Hoogeveen reizen om mensen van het station te halen, van met allerhande mensen in de maag zitten, van een wanhopig zoeken naar duikadressen voor jongens, meisjes en baby’s, volwassenen, vrouwen en mannen. Telkens weer kwamen er nieuwe voorraden.’

Voor al deze mensen moest hij steeds weer op zoek naar nieuwe onderduikadressen. Het zoeken naar nieuwe adressen was voor Douwes een groot risico. Hoe meer mensen af wisten van zijn werk, hoe groter het risico dat hij vroeg of laat tegen de lamp zou lopen. Ondanks dat risico ging hij onverminderd door met zijn werk. Dat werk bestond naast het zoeken naar plek voor de onderduikers ook uit het regelen van bonkaarten, geld inzamelen voor het verzetswerk, het verzorgen van nieuwe identiteitspapieren en andere illegale activiteiten.

Naarmate de oorlog voortduurt wordt het werk steeds moeilijker. Vooral het zoeken naar onderduikadressen. Veel adressen zitten al vol, andere mensen willen geen onderduikers uit angst voor de represailles van de bezetter. Die represailles worden ook steeds erger. De moeilijkste periode voor het verzet breekt aan als in het najaar van 1944 de gewaagde operatie Market Garden mislukt. Deze luchtlandingsoperatie, waarbij het doel was om de bruggen over de grote rivieren in handen te krijgen, geeft iedereen de hoop dat de oorlog snel zal zijn afgelopen. Het is dan ook een grote teleurstelling als deze operatie na een aantal dagen mislukt. Het gevolg van deze operatie is dat veel NSB’ers en andere Duitse soldaten naar Drenthe trekken, omdat de geallieerden, ondanks dat de operatie mislukte, wel zuidelijk Nederland bevrijd hebben. Deze versterking zorgde voor veel extra druk op het verzet.

Opvallend is dat er in het dagboek weinig emotie doorklinkt. Zelfs niet als Douwes het heeft over de geruchten die gaan over de arrestatie en mogelijke dood van Johannes Post die hij goed kende en met wie hij veel samenwerkte. Dit is aan de ene kant een gevolg van het feit dat het dagboek is geschreven in korte en zakelijke zinnen. Daarnaast kostte het bijhouden van het dagboek tijd (dat al zo spaarzaam was) en was Douwes wellicht ook de man er niet naar om al zijn emoties op te schrijven. Wel lees je over zijn ergernissen en frustraties over allerlei zaken, zoals bijvoorbeeld dat hij zich ergert aan de koningin die het via Londen (radio Oranje) heeft over de ‘heldhaftige houding van het Nederlandse volk’ of over het ‘gezwam van de moedige houding en ruggengraat van het Nederlandse volk’. Iets waar hij het hardgrondig mee oneens was.

Het unieke aan dit dagboek is dat het oorspronkelijk niet is geschreven met het doel om het uit te geven. Hierdoor geeft het boek een eerlijke, onverbloemde inkijk in de oorlog en het verzetswerk tijdens de bezettingsjaren. Het geeft een beeld van de oorlog die niet zwart-wit is met aan de ene kant goede en aan de andere kant foute mensen. Zo heeft Douwes het over ondergedoken SS’ers die niet terug wilden naar het Oostfront en worden geëxecuteerd of over concurrentie tussen verzetsploegen. Douwes haalt het romantische beeld dat er kan zijn als het over het verzet gaat onderuit. Het is werk met een continue dreiging te worden opgepakt en waarbij je voortdurend berichten krijgt over andere verzetsmensen die zijn opgepakt of zijn geëxecuteerd.

‘Het geheime dagboek van Arnold Douwes’ is een uniek en bijzonder boek. De historische betekenis van dit boek is groot. Van geen enkele andere Europese Jodenredder is een dagboek bekend. Alleen dat feit al maakt het lezen van dit boek meer dan waard. Juist nu er steeds minder mensen zijn die de oorlog uit eerste hand kunnen navertellen is het zo belangrijk dat dit soort getuigenissen worden opgeschreven en uitgegeven.

Het is een mooi vormgegeven boek dat begint met een informatieve inleiding over de Jodenvervolging, het verzetswerk in Nederland en Drenthe en een levensbeschrijving van Arnold Douwes en Johannes Post. Hiermee begin je als lezer goed geïnformeerd aan het eigenlijke dagboek. Als aanvulling op het dagboek heeft Arnold Douwes ook nog een hoofdstuk geschreven over zijn arrestatie en bevrijding door het verzet. Dit alles maakt het tot een compleet en bijzonder informatief boek.

De samenstellers hebben dit boek bedoeld ‘als een monument voor de redders die veel riskeerden voor vervolgde Joden én voor de Joodse verzetshelden’. Dat doel hebben ze met dit boek meer dan bereikt.