Ondanks de vele boeken die ieder jaar verschijnen, zijn er altijd nog onderwerpen die niet of nauwelijks beschreven zijn, terwijl ze wel aandacht verdienen. De Belgische en Nederlandse verpleegsters die zich in 1936 vrijwillig in Spanje meldden om de gewonden te verzorgen tijdens de Spaanse Burgeroorlog (1936-1939) vormen zo’n onderwerp. Sven Tuytens, buitenlandcorrespondent voor de VRT, zet in zijn boek ‘Las mamás belgas’ deze bijzondere groep vrouwen in de schijnwerpers. Hij had daarbij steun van de historicus en directeur van het Studie- en Documentatiecentrum Oorlog en Hedendaagse Maatschappij (SOMA), Rudi Van Doorslaer, die Tuytens ook een foto gaf, daterend 1 mei 1937, waarop 11 Belgische Joodse vrouwen stonden afgebeeld. Zij waren een deel van de in totaal 21 Joodse vrouwen die in Spanje werkzaam waren als verpleegster. Ze vormden het beginpunt voor de spannende zoektocht naar hun geschiedenis.

Wat bezielde deze vrouwen om eind jaren ’30 de strijd op te zoeken in een ander land waar het fascisme hoogtij vierde? Vaak ook nog zonder toestemming van hun eigen regering, zoals in het geval van de Belgische vrouwen. Bij het lezen van dit interessante boek wordt de motivatie van de vrouwen voor deze keuze al snel duidelijk. Behalve om humanitaire reden zagen ze zich ook geroepen om een bijdrage te leveren aan het creëren van een utopische wereld, waarin gelijkheid en vrijheid was voor iedereen, een opvatting afkomstig van het communistische gedachtegoed. Voor hun sympathie voor het communisme was een logische verklaring. De Joodse vrouwen waren afkomstig uit Oost-Europese landen als Polen, Roemenië, Hongarije, Tsjecho-Slowakije en de Baltische staten. Ze waren op de vlucht geslagen voor het antisemitisme dat in die landen sterk aanwezig was. Velen van hen kwamen terecht in België, waar ze werden opgevangen door communistische organisaties als Kultur Farein. Deze vrouwen voelden zich sterk verbonden met de Spaanse burgers die streden tegen het fascisme van generaal Franco. De Nederlandse vrouwen daarentegen hadden wel goedkeuring van de regering. Zij werden naar Spanje gezonden door de Nederlandse hulporganisatie Commissie Hulp aan Spanje, maar ook hun politieke motivatie werd gevoed door hun communistische overtuiging.

In Spanje aangekomen, was hun eindbestemming het Republikeinse oorlogshospitaal El Belga in Onteniente, gelegen tussen Valencia en Alicante. Het hospitaal was gevestigd in een gevorderd klooster van de minderbroeders en beschikte tevens over een revalidatiecentrum, hoewel het merendeel van de patiënten vluchteling was, want het hospitaal lag 400 km van het front. Dit feit lag enigszins moeilijk bij de Nederlandse vrijwilligsters, omdat zij juist aan het front ingezet wilden worden. En er waren meer problemen waar de verpleegsters tegenaan liepen. Zo hadden ze te maken met fascistische artsen die sabotage probeerden te plegen door herstelde soldaten zo lang mogelijk vast te houden, desnoods door nutteloze amputaties, zodat ze niet opnieuw ingezet konden worden. Ook waren ze dikwijls het slachtoffer van wantrouwen, omdat verpleegsters makkelijker konden reizen dan burgers en daarom verdacht werden van spionage. Verder was er regelmatig sprake van taalbarričres, zowel met patiënten van wie 90% Spaans was, als met de Spaanse verpleegsters, maar ook tussen de Vlaamse en Nederlandse vrouwen onderling. Gebrek aan de juiste kennis bij nieuwe verpleegsters, die aangetrokken werden wegens een snel groeiend tekort aan medisch personeel, was ook een bijkomend factor van ergernis. Dat leidde tot oprichting van een verpleegstersschool.

Voor hun inzet betaalden de vrouwen een hoge prijs. Veel van hun mannen en vrienden die meegereisd waren om te vechten met de Internationale Brigades, sneuvelden in de strijd. Gezamenlijk hebben de verpleegsters meer dan 7.000 gewonden verzorgd. Met het einde van de Spaanse Burgeroorlog in 1939 was voor de vrouwen de strijd niet automatisch gestreden. Terug in eigen land werden ze geconfronteerd met het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog. Diverse Belgische verpleegsters werden opgepakt tijdens razzia’s en gedeporteerd naar concentratiekampen als Auschwitz. Voor andere verpleegsters ging de strijd door, zij sloten zich aan bij de Belgische afdeling van de Rote Kapelle, een Duitse verzets- en spionagegroep met communistische banden. Ook hier ontkwamen sommige vrouwen niet aan arrestaties en deportatie naar concentratiekamp Ravensbrück. Ze overleefden de oorlog wel. Een aantal Nederlandse vrouwen sloot zich ook aan bij het gewapende verzet en wist eveneens de oorlog te overleven. Ondanks hun bijdragen aan beide oorlogen zijn deze vrouwen in de vergetelheid geraakt door de heersende antisemitische gevoelens die na de oorlog nog duidelijk merkbaar waren in diverse landen.

Gezien de huidige maatschappelijke ontwikkelingen, waarin het nationalistische gevoel wereldwijd weer de kop op steekt, vindt Sven Tuytens het belangrijk om deze herinneringen aan deze vrouwen levend te houden. Met ‘Las mamás belgas’ is hij er op een voortreffelijke manier in geslaagd om een geschreven monument op te richten voor al die moedige vrouwen die deelnamen aan de Spaanse Burgeroorlog, de verpleegsters in het bijzonder. Het is geen melodramatisch boek geworden, de feiten op zich zijn al schokkend, dramatisch en enerverend genoeg. Toch heeft Tuytens er een boeiend relaas van gemaakt dankzij zijn vlotte en directe schrijfstijl. Al meteen vanaf de eerste bladzijde wordt de lezer meegetrokken in het hachelijke avontuur van de Spanjestrijdsters. Door middel van archiefmateriaal en interviews met overlevenden ontvouwt Tuytens het verhaal achter hun deelname, motivaties, frustraties, het vertrek uit Spanje en hun betrokkenheid bij de Tweede Wereldoorlog. De auteur hanteert een goede balans tussen politieke achtergronden en de persoonlijke ervaringen van de vrouwen. Het boek eindigt met 35 korte biografieën van de vrijwillige verpleegsters en een prachtige fotokatern. Beide maken ‘Las mamás belgas’ tot een compleet boek.