Als zij na de oorlog voor de zoveelste keer over de ontberingen vertelde, die zij en haar man Paul als opgejaagde Joden onder de Duitsers hadden moeten doorstaan, verzuchtte Netta Hein telkens: 'Hoe we daar doorheen gekomen zijn, Paul, dat is toch onvoorstelbaar! Die angst! Met geen pen te beschrijven. Ach, dat begrijpt toch niemand die het niet heeft meegemaakt.' Haar echtgenoot deed er dan liever maar het zwijgen toe. Haar zoon, schrijver Peter Hein (1939), die zelf als kind apart van zijn ouders de oorlog in onderduik overleefde, kon zijn moeders verhalen wel dromen. Lange tijd hechtte hij er geen bijzondere waarde aan. Wel besloot hij in de jaren tachtig om zijn ouders te interviewen. En nu, zeventig jaar na dato, heeft hij op basis van die urenlange op band opgenomen gesprekken hun aangrijpende ervaringen opgetekend. "De onderduikers" is precies wat de ondertitel belooft: een verhaal van verraad, ontsnapping, wanhoop, honger en angst.

Op meeslepende wijze laat Peter Hein zien hoe zijn vogelvrije ouders de vervolging door de nazi's overleefden en hun kind het leven redden. Een grote dosis onverzettelijkheid, de beschikking over voldoende financiële middelen en de bereidheid en het vermogen om alles wat je innig liefhebt, achter te laten, bleken daarbij van het grootste belang. Zo was Paul Heins scherpe inzicht in de situatie van de Joden steeds cruciaal. Nog jaren na de oorlog kon hij in woede ontsteken over de Utrechtse Joodse Raad, die zich bij de deportaties van de Joden voor het in zijn ogen doorzichtige nazikarretje had laten spannen. Zelf had hij als Joodse Duitser al sinds 1933 geen enkele illusie over de bedoelingen van de nazi's. Dat maakte dat hij vijf jaar later - nog voor de kristalnacht - met zijn latere echtgenote vanuit Emden naar Nederland emigreerde. Net zo doelgericht en weloverwogen wist Paul zijn gezin tijdens de bezetting veertien maanden lang voor deportatie te behoeden, om daarna grondig voorbereid en vurig hopend op een geallieerde overwinning, onder te duiken.

Twee jaar lang, vanaf april 1943, was de juiste hulp van de juiste mensen op het juiste moment van levensbelang. Zonder de inzet van zeldzaam heldhaftige helpers als de Utrechtse familie Taselaar en anderen hadden Paul en Netta het beslist niet gered. En hoe goed ze ook op alles voorbereid dachten te zijn, de bittere ellende van een compleet afhankelijk, rechteloos en mentaal extreem belastend onderduikbestaan op maar liefst twaalf onderduikadressen in Utrecht en omgeving was natuurlijk niet te voorzien. Frustraties over niet nagekomen afspraken, gebrek aan privacy, ruimte en hygiëne en hoog oplopende onderlinge spanningen tussen veel te dicht op elkaar levende mensen waren aan de orde van de dag en leidden tot onaangename conflicten. Zeker toen de hongerwinter zijn tol begon te eisen.

En dan was er de voortdurende angst. In het in april 1943 "Judenrein" verklaarde Utrecht was het bepaald geen sinecure om als onderduiker onontdekt te blijven. Fanatieke Duitse en Nederlandse Jodenjagers en hun informanten wisten, aangevuurd door lucratieve premies, vanaf medio 1943 nog een groot aantal Joodse onderduikers op transport naar het Oosten te krijgen. Verraad en bijna-arrestaties, niets bleef Paul en Netta bespaard. Zij speelden zelfs nog een vermeend foute rol in een verraadzaak, die het leven kostte aan een jong Joods echtpaar, hun baby en twee onderduikgevers. Over het staartje dat die kwestie na de oorlog kreeg, zwegen ze (waarschijnlijk uit schaamte) hun hele verdere leven. Hein had het dan ook pas tijdens het schrijven van zijn boek bij toeval en tot zijn grote ontzetting ontdekt. Overtuigend weet hij de waarheid over het verraad boven tafel te krijgen. Die pleit zijn ouders definitief vrij maar is een aangrijpende illustratie van de enorme risico's die onderduikers liepen als ze in het vizier kwamen van Jodenjagers in Nederlandse politiedienst.

"De onderduikers" brengt de verschrikkingen van de Jodenvervolging dichtbij. Bovendien is het een spannend relaas over Heins integere zoektocht naar de waarheid over het mogelijk foute gedrag van zijn ouders. Alles bij elkaar wordt duidelijk hoe complex en weerbarstig de onderduikpraktijk was, hoe moeilijk het 'opduiken' na de bevrijding en hoe belastend de onderduikervaring voor het latere leven. Dat laatste geldt zeker voor de auteur, die na een burnout rond zijn vijftigste zijn eigen traumatische ervaringen (onder het pseudoniem Shlomo P. Levi) verwerkte in een eerder boek: "Het zesde jaar". Bij het opschrijven van het verhaal van zijn ouders toont de auteur zich terdege bewust van de subjectiviteit van zijn belangrijkste bronnen: zijn ouders met hún beleving van de gebeurtenissen. Die heeft Hein zorgvuldig gecheckt en gedocumenteerd, zodat er een zo waarheidsgetrouw mogelijk beeld ontstaat. Dat hij er daarbij soms toe neigt minder sympathiek 'onderduikgedrag' van zijn ouders te relativeren, zij hem vergeven. Peter Hein is er prima in geslaagd om van een 'met geen pen te beschrijven' persoonlijk verhaal een bijzonder lezenswaardig boek te maken.