8 november 1939 was een dag die het verloop van de geschiedenis drastisch had kunnen veranderen. Om 21.20 uur ontplofte er een bom in de Bürgerbräukeller in München, de plek waar jaarlijks de alte Kämpfer, de deelnemers aan de Hitler-putsch van 1923, tezamen kwamen om deze mislukte staatsgreep te herdenken. Naast diverse partijprominenten was ook Hitler zelf aanwezig op deze herdenkingsbijeenkomst. Hij zou om half negen beginnen aan zijn gebruikelijke toespraak, die normaal gesproken anderhalf duurde. De tijdbom stond precies op het juiste moment ingesteld, maar de vele uren arbeid die Georg Elser in de ontwikkeling van deze ‘helse machine’ had gestoken, waren voor niks. Hitler had toevallig de bijeenkomst 13 minuten vóór de explosie verlaten. Georg Elser slaagde er niet in om zijn doel te verwezenlijken en werd diezelfde dag nog gearresteerd bij zijn poging om te vluchten naar Zwitserland. Toen men erachter kwam dat hij de dader van deze aanslag was, volgde voor hem een periode vol verhoren en gruwelijke martelingen. Het kon toch niet zo zijn dat deze eenvoudige timmerman in zijn eentje verantwoordelijk was voor deze aanslag?

Terwijl Elsers ondervragers vermoedden dat de Britse geheime dienst of invloedrijke opponenten van het nationaal-socialisme de opdracht hadden gegeven tot de aanslag, rees bij veel tegenstanders van de nazi’s het vermoeden dat de aanslag was geënsceneerd door de nazi’s zelf. Het kon volgens hen geen toeval zijn dat Hitler de zaal eerder verliet dan gebruikelijk en zo ontkwam aan de aanslag. De moordaanslag was volgens hen een grote propagandastunt, bedoeld om de bewering dat Hitler behoed werd door de ‘voorzienigheid’ hard te maken. Tot in de jaren ’60 werd er getwijfeld over de opdrachtgever van deze aanslag. Tegenwoordig zijn historici het erover eens dat Georg Elser inderdaad op eigen initiatief en zonder hulp van medestanders handelde. In tegenstelling tot Claus von Stauffenberg, de pleger van de aanslag op 20 juli 1944, verkreeg Georg Elser pas laat na de oorlog een heldenstatus als verzetsstrijder.

Alhoewel het mysterie rond de opdrachtgevers van de aanslag al in de jaren ’60 langzaamaan ontrafeld werd, schreef Hellmut G. Haasis in 1999 het boek “Hitler die blaas ik op”, waarin dit onderwerp opnieuw ter sprake komt. Natuurlijk is er rond deze aanslag veel meer te bespreken dan dat, maar helaas vertelt de auteur ons niet waarop hij zich in dit boek wil richten. Het is jammer dat er in dit boek een inleiding ontbreekt, want de lezer moet nu gissen naar de reden waarom Haasis dit boek geschreven heeft. Heeft hij nieuwe feiten weten te ontdekken of is hij tot andere inzichten gekomen? Of heeft hij gewoon al het onderzoek over de aanslag willen verwerken tot een complete en prettig leesbare beschrijving van dit moment uit de geschiedenis? Na het lezen van dit boek weet je dat er sprake is van dit laatste. Haasis gaat in zijn boek echter verder dan de aanslag alleen, want in dit boek draait het vooral om Georg Elser, de aanslagpleger.

Nadat de aanslag besproken is, waarbij gebruik gemaakt is van interessante ooggetuigenverslagen, en de directe gevolgen van de aanslag genoemd zijn, wordt er een grondige reconstructie gemaakt van het leven van Georg Elser, zowel voor als na de bomaanslag. Aan bod komen onder andere zijn jeugdjaren en zijn werkcarrière, maar natuurlijk ook de voorbereidingen op de aanslag, de verhoren en zijn gevangenschap in concentratiekamp Sachsenhausen. Centraal staat de vraag in hoeverre Elser een zonderling en einzelgänger was, zoals hij door zijn ondervragers, maar ook in de jaren na de oorlog, bestempeld werd. Haasis toont aan dat dit een verkeerde veronderstelling is, want totdat Elser besloot om een aanslag op Hitler te plegen, leefde hij een heel normaal leven. Elser was echter wel een individualist die zich niet graag in een keurslijf liet dwingen. Het beeld van Elser als zonderling is ontstaan door de wijze waarop hij leefde gedurende de maanden van voorbereiding op de aanslag. Hij beperkte toen zijn contacten met andere mensen, enkel om zijn plan niet in gevaar te brengen. Op zijn werk was hij al een harde werker, maar zijn onvermoeibaarheid en doorzettingsvermogen kwamen pas echt goed tot hun recht gedurende de periode dat hij werkte aan zijn ‘helse machine’. Van zijn gedrevenheid en vakmanschap waren zelfs de Gestapoagenten onder de indruk.

“Hitler die blaas ik op” bevat veel interessante feiten en geeft een heel compleet beeld van Georg Elser en de aanslag die hij pleegde. Historisch gezien valt er niettemin wel het één en ander aan te merken op dit boek. Allereerst zijn er enkele fouten gemaakt, meestal door de vertaler. Bureau V van het Reichssicherheitshauptamt (RSHA) heeft natuurlijk niks van doen met landbouw, bosbouw en visserij, zoals ergens in een voetnoot vermeld staat, maar had betrekking op de Krimalpolizei, de Duitse recherche. Tevens is rijksveiligheidsdienst geen correcte vertaling van het Reichssicherheitshauptamt, omdat het RSHA een geheel andere organisatie was dan de Reichssicherheitsdienst, hetgeen wel vertaald kan worden als rijksveiligheidsdienst. Deze (vertaal)foutjes zijn slordig, net als typfoutjes, zoals Himrnler en Himmier in plaats van Himmler.

Een ander punt van kritiek betreft de betrouwbaarheid van bepaalde beweringen in dit boek. Soms is de reconstructie van bijvoorbeeld de voorbereidingen van de aanslag zo gedetailleerd beschreven dat het de vraag is in hoeverre deze details na te trekken en te bewijzen zijn. Haasis heeft vermoedelijk veel ‘feiten’ overgenomen uit politieverslagen, maar niet elke stap die Elser gezet heeft is nog nauwkeurig na te gaan. Ook komen bepaalde beschrijvingen van Haasis wat ongeloofwaardig over, zoals zijn beschrijving van het verhoor van Elser door Himmler persoonlijk waarin Haasis beweert dat Elser door de SS-leider uitgescholden en mishandeld werd. Alhoewel Himmler een gewelddadige organisatie leidde en handelde over leven en dood, staat hij bekend als een sluwe bureaucraat en niet als een sadistische beul. Natuurlijk hoeft dit relaas niet meteen naar het rijk der fabelen verwezen te worden, maar als lezer krijg je niet de gelegenheid om deze gegevens te verifiëren. Haasis heeft geen noten opgenomen en de concrete bron waarin Himmler beschreven wordt als persoonlijke beul van Elser is dan ook onbekend. Dat is jammer, want het had ons inzicht in de persoon Himmler kunnen veranderen.

Het gebruik van subjectieve formuleringen en oordelen is een laatste punt van kritiek op dit boek. Haasis levert vaak commentaar of geeft zijn oordeel over bepaalde feiten. Meestal is dit overbodig, omdat de feiten voor zichzelf spreken. Ook staat Haasis niet open voor bepaalde diepere vraagstukken, want alhoewel hij Georg Elser presenteert als grote held, is het helemaal niet zo merkwaardig dat er indertijd heel anders over deze aanslagpleger gedacht werd. Duitsland had in de korte periode van oorlog nog geen enkele nederlaag geleden en een groot deel van het Duitse volk zag Hitler als de verlosser van armoede, werkloosheid en ellende. De aanslag op de Duitse Führer werd beschouwd als terroristische aanslag. Ook vanuit het buitenland werd er zo over gedacht. Zo stuurde Koningin Wilhelmina na de aanslag haar gelukswensen aan Hitler, op dat moment een bevriend staatshoofd. Het is jammer dat Haasis dit vraagstuk niet vanuit de omstandigheden van die tijd beoordeeld heeft. Natuurlijk moeten we Elser tegenwoordig beschouwen als een held, maar wij zijn op de hoogte van alle ellende die uit Hitler voortgekomen is. Het Duitse volk was dat toen nog niet en niet iedereen had helaas dezelfde vooruitziende blik als Georg Elser.

Vanuit historisch-wetenschappelijk opzicht is er dus het één en ander aan te merken op dit boek, maar toch is het zeker geen afrader. Het verhaal leest als een spannende roman en de lezer hoeft weinig inlevingsvermogen te hebben om meegesleept te worden door dit indrukwekkende verhaal. Daarnaast zijn vele feiten natuurlijk wel betrouwbaar en wordt er antwoord gegeven op een aantal boeiende vraagstukken. Weliswaar heeft Haasis, gezien de ruime bronnenlijst, veelvuldig gebruikt gemaakt van diverse verslagen en andere documenten, maar “Hitler die blaas ik op” is geen wetenschappelijke studie. Zijn boek kan eerder bestempeld worden als populair-wetenschappelijk en daar is absoluut niks mis mee. Haasis had alleen veel onduidelijkheid over dit boek kunnen wegnemen door een inleiding te schrijven waarin hij uitleg had gegeven over zijn bedoelingen. Als hij daadwerkelijk een prettig leesbaar en meeslepend verhaal heeft willen schrijven over de aanslag met aandacht voor de minder bekende aspecten van deze geschiedenis, dan is hem dat goed gelukt. Wanneer we zijn boek moeten beschouwen als een historisch-wetenschappelijk standaardwerk over de aanslag door Georg Elser op Hitler dan is hij daarin een stuk minder goed geslaagd.