Milaan, januari 1944. Met zijn kameraden met illustere namen als Zoon Gods, Gracchus, Scipio, Helleboots en Matastasio beraamt en pleegt de verzetsman "N-2" bloedige aanslagen op Duitse militairen. Op iedere actie volgen Duitse represailles, de strijd radicaliseert en eist vele levens. Ook N-2 wordt niet gespaard. Voordat het zover is, worstelt hij tussen alle aanslagen door met zijn hartstocht voor Berta, een even grote als onbereikbare liefde (‘het spook in zijn huis, dat pak dat achter de deur hangt’), trekt de beruchte commandant "Zwarte Hond" met zijn zwarte zweep en militie door Milaan, verscheuren de Gestapohonden Gudrun en "Kapitän Blut" politieke gevangenen, liggen de lijken van gefusilleerde vrouwen, kinderen en oude mensen bij bosjes in de straten van de stad en vermaken Duitse SS’ers en Italiaanse fascisten zich op perverse feestjes met drank en vrouwen.

Dit Milaan, in de greep van sadistische nazi’s en hun fascistische Italiaanse handlangers, is de plek waar de roman "Mens of niet" ("Uomini e no") van de Italiaanse auteur Elio Vittorini (1908-1966) zich afspeelt. Toen het boek in juni 1945 in Italië uitkwam, hadden de Duitsers net gecapituleerd, was Benito Mussolini geëxecuteerd en Milaan verlost van de keiharde strijd tussen de Duitse bezetter en de partizanen. Elio Vittorini, een leidende figuur in het communistische verzet, was één van hen. In "Mens of niet" verwerkt hij zijn ervaringen.

Dat doet Vittorini, journalist, schrijver en vertaler van Amerikaanse literatuur, niet in de vorm van een traditionele verzetsroman over helden en onderdrukkers. In tegendeel. "Mens of niet" is vooral een diepgravend werk over het wezen van de mens en zijn streven naar waarachtigheid. Het gewapende verzet in ‘de woestijn’ Milaan vormt het decor waartegen de auteur universele morele vragen stelt over goed en kwaad.

In glasheldere, franjeloze taal en een poëtische stijl, die soms Bijbelse associaties oproept, voert de auteur de lezer door een groot aantal knap gecomponeerde korte hoofdstukken met lange (absurdistische) dialogen vol vragen en herhalingen met daar tussendoor cursief gedrukte commentaren van een verteller, die het verhaal steeds met nieuwe vragen en beschouwingen onderbreekt. Vittorini’s protagonist N-2 en de andere personages stellen hun levens en acties ter discussie, hun angsten en twijfels confronteren en schuren. Helden zijn niet alleen helden, daders niet alleen daders, hun belevenissen slechts gefragmenteerd en schetsmatig weergegeven. Dit alles werkt vervreemdend, verhindert dat de lezer zich laat meeslepen, maar dwingt des te meer tot reflectie.

Wat is menselijke waardigheid? Wat is een mens? Waarom strijdt hij? En waarom krenkt hij? zijn de steeds terugkerende kwesties waaraan Vittorini zijn personages en de lezer onderwerpt. De mens kan goed doen én slecht. Mens of niet - het vraagteken ontbreekt hier niet voor niets. Het kwade is onlosmakelijk verbonden met het menselijke bestaan: ‘De mens zegt men. En dan denken we aan wie verloren is, aan wie huilt en wie honger heeft, aan wie kou lijdt, aan wie ziek is en aan wie vervolgd wordt, aan wie vermoord wordt. We denken aan de krenking die hem wordt aangedaan en aan zijn waardigheid. (…) Maar de krenking zelf? Is die vreemd aan de mens? Staat die buiten de mens? (…) Hoort het [krenken] bij de mens? (…) Wij zien hem. Hij is de wolf zelf. Hij valt aan en kwetst. En wij zeggen: dit is de mens niet. Koud gaat hij te werk, net als de wolf. Maar is hij ondanks dit alles niet toch een mens?’

Tegen de krenking van mensen door nazi’s en fascisten stelt N-2 zich te weer. Dat wil hij, hij kan niet anders. Al moet hij daarbij machteloos toezien, hoe ook onschuldige mensen te gronde gaan. Erger dan verliezen en te gronde gaan, is niet strijden en lijdzaam toezien: ‘Een mens verloren zien gaan, er steeds meer verloren zien gaan, hen nooit kunnen helpen, en toch niet verloren gaan, maar verzet bieden. Het was eenvoudig en ik heb het gedaan. (…) Verzet bieden om verzet te bieden, iets anders was er niet, of het moest zijn: te gronde gaan.’

Te gronde gaat N-2 uiteindelijk niet in de strijd, maar door zijn liefde voor de onbereikbare Berta. Voor de zoveelste keer wachtend op haar terugkomst - en daarmee op zijn arrestatie door de nazi’s, die hem op de hielen zitten, weet hij: liever aan waarachtigheid te gronde gaan, dan op de vlucht voor de waarheid overleven, zoals Berta verkiest: ‘Het feit zelf dat zij niet kwam betekende dat ze niet kon komen; dat ze nooit meer zou komen of dat ze toch altijd weer weg zou gaan, net als altijd; en dat het geen zin had om te wachten, dat proberen te vluchten geen zin had, dat proberen te overleven, niet te gronde te gaan, geen zin had.’

In zijn informatieve nawoord wijst vertaler Anthonie Kee op het autobiografische karakter van "Mens of niet". Het boek kwam tot stand op Vittorini’s onderduikadres in de winter van 1944 en weerspiegelt zijn angsten en twijfels in die fase van zijn leven, waarin hij niet aan verzetsacties deelnam. Want meer dan een straatvechter was Vittorini een intellectueel, aldus Kee. Als vertaler was hij een groot promotor van de Amerikaanse contemporaine literatuur van onder andere Ernest Hemingway, één van de Amerikaanse auteurs die Vittorini’s literaire werk sterk beïnvloedde. Ook de liefdesgeschiedenis met Berta is autobiografisch en gebaseerd op de verhouding die de auteur sinds midden jaren dertig had met de vrouw van een goede vriend en collega.

"Mens of niet" is een verontrustende, uitdagende roman, die beklemt en beklijft. Een klassieker dus, die uitgeverij Schokland in de serie kritische klassieken in een mooie vertaling terecht opnieuw onder de aandacht brengt.