Etty Hillesum had graag kroniekschrijver willen worden, maar de oorlog maakte aan die droom een wreed eind. Etty stierf op 29 -jarige leeftijd in het kamp Auschwitz-Birkenau. Wel liet ze een groot aantal dagboeken en brieven, geschreven in de periode 1941-1943, na. Deze nalatenschap wordt beheerd door professor dr. Klaas Smelik, deskundige bij uitstek, op het gebied van haar werk. Zijn jarenlange intensieve studie leidde tot talrijke interessante publicaties. Het boek dat recentelijk het licht mocht zien, is getiteld ‘Op het spoor van Etty Hillesum’. Hierin bespreekt Smelik in willekeurige volgorde haar denkbeelden en hoe ze tot die denkbeelden gekomen was. Denkbeelden die hij belangrijk vindt om door te geven aan de volgende generatie, niet alleen om de thema’s die ook vandaag nog actueel zijn, maar omdat ze ook inspirerend kunnen zijn voor veel mensen. Smelik beantwoordt met deze uitgave aan het doel dat Etty voor ogen had, want ze had haar dagboeken ook deels geschreven voor de komende generaties. ‘Op het spoor van Etty Hillesum’ is daarom geschreven op een zeer toegankelijke manier. Over Julius Spier, haar therapeut, leraar, vriend en minnaar, is al genoeg gezegd en geschreven. Ook in dit boek komt dit onderwerp weer aan de orde, het is immers een onmisbaar deel van Etty’s leven, maar Smelik stelt ook andere onderwerpen aan de orde die minstens zo interessant zijn.

Het blijft moeilijk om Etty Hillesum te doorgronden. Dat geeft ook Smelik toe in dit boek. Voor sommige opvattingen heeft hij ook geen onweerlegbare verklaring. Etty’s persoonlijkheid kende vele facetten en die zijn soms tegenstrijdig met elkaar. Zo hield ze aan de ene kant vast aan de Joodse opvattingen, - ze dook niet onder, omdat ze geloofde in wat zij noemde Massenschicksal – terwijl ze aan de andere kant ook heel spiritueel buiten het Joodse geloof om kon denken en het linkse gedachtegoed aanhing dat de mens goed is. Kenmerkend voor die persoonlijkheid was het ontbreken van de balans tussen haar rationele en emotionele kant. Toen ze in contact kwam met psychochiroloog (zoals hij zichzelf noemde. Als leerling van C.G. Jung ontwikkelde hij het handlezen om tot psychologische inzichten te komen) en psychotherapeut Julius Spier bleek de dissonantie het gevolg van het slechte huwelijk van haar ouders te zijn. Haar Russische moeder was tamelijk emotioneel, terwijl haar vader een rationele denker was en Etty was zeer op haar vader gesteld. Spier adviseerde haar om een dagboek te gaan bijhouden. Dat deed ze en gaandeweg begon de balans tussen denken en gevoel zich bij haar te herstellen.

Haar dagboeken werden een uitlaatklep voor allerhande thema’s. Op wereldlijk gebied dacht ze na over haat en vijanddenken, oorlogsgeweld en vervolging. Op persoonlijk gebied speelden thema’s als eigenwaan en jaloezie een grote rol, maar ook zaken als leven en dood, en het godsbesef, want Spier was wel joods, maar hij was niet orthodox. Als spiritueel persoon was hij ook geïnteresseerd in andere religies en las hij samen met Etty de Bijbel. Het is ook Spier geweest die Etty leerde knielend te bidden. Aanvankelijk schaamde zij zich voor dit ritueel dat geen deel uitmaakt van het Jodendom, knielend bidden is voor haar gevoel "het intiemste gebaar, intiemer dan dat ik heb in het samenzijn met een man", zo schreef ze in haar dagboek. Maar uiteindelijk knielde ze toch. Bidden werd voor haar een gesprek voeren met een verborgen bron in haarzelf, want zo was haar opvatting: God woont in de mens. Etty schreef: "Binnen in me zit een hele diepe put. En daarin zit God. Soms kan ik erbij. Vaak ligt er stenen en gruis voor de put. Dan is God begraven. Als ik dan mijn hoofd in mijn handen verberg dan ervaar ik dat God binnen in mij is."

Maar ook hier komt de tegenstrijdigheid bij Etty weer te voorschijn, want zij zag ook een andere God, de God buiten zichzelf. Ze verwoordde dat als volgt: "Ik voel me niet in hun klauwen [nazi’s, red.]. Niet als ik blijf, niet als ik 'weggetransporteerd' word. Ik vind dat alles zo cliché-achtig en primitief, ik kan die redenering helemaal niet meer volgen, ik voel me in niemands klauwen, ik voel me alleen maar in Gods armen." Door deze gedachtegang was Etty in staat om het leven mooi te vinden ondanks de zwarte periode waar de Joden doorheen gingen. In die opvatting paste ook geen haatgevoelens. Zelfs niet naar de vijandige Duitse bezetter. Dat tastte alleen maar jezelf aan, vond ze. Ze geloofde niet in collectief gedrag, maar juist in het individu en vanuit dat oogpunt had ze ook medelijden met de Duitse moeders die rouwden om hun gesneuvelde zonen. Haar overtuiging was dat de mens niet slecht van nature is. In ieder mens zit goed en kwaad. Dat het kwade een kans kreeg te overheersen en van iemand een beul te maken, daar was vaak een aanleiding in het verleden voor te vinden, vond ze. Door dergelijke mensen te bestrijden, bestreed je niet het individu, maar het systeem dat hen gecreëerd had. Daarentegen kon ze wel enorm kritisch zijn, zelfs haat koesteren jegens zichzelf, wanneer het haar innerlijke worsteling om in harmonie met zichzelf te komen, betrof.

Dat betekende niet dat zij zich afsloot voor de harde werkelijkheid. Al heeft het er wel de schijn van wanneer ze diverse keren weigerde onder te duiken. Nee, Etty Hillesum besefte heel goed dat de nazi’s uit waren op vernietiging van het Joodse volk. Ze was realistisch genoeg om te weten dat Kamp Westerbork niet het eindpunt was, toen ze daar werkte voor de Joodse Raad, maar dat de mensen op transport gingen naar een bestemming in Polen waar de kans op overleven klein was. Toch hield ze vast aan de rotsvaste overtuiging dat de vernietiging een gemeenschappelijk noodlot van de Joden was – een Massenschicksal – waaraan niemand zich mocht onttrekken ondanks dat (over-) leven belangrijk was. De dood moest geaccepteerd worden als eindpunt van het leven of dat leven nu kort of lang duurde.

Als je een boek schrijft over iemands gedachtegoed, kan het niet anders of je staat ook stil bij je eigen gedachten. Zo ook Klaas Smelik. ‘Op het spoor van Etty Hillesum’ is dan ook geen objectief boek. Behalve sommige interpretaties van Etty’s gedachten, steekt de auteur zijn mening aangaande de Nederlandse opstelling over de Jodenvervolging niet onder stoelen of banken. Het feit dat vanuit Nederland verhoudingsgewijs het hoogste percentage Joden zijn vermoord raakt hem diep. Hij vindt dat beschamend te noemen. Een begrijpelijke reactie, maar of het hier de juiste plaats is voor die kritiek valt te betwijfelen. Dat neemt niet weg dat ‘Op het spoor van Etty Hillesum’ een waardevol boek is, omdat je op een snelle manier een goed overzichtelijk beeld krijgt van deze opmerkelijke vrouw. Ze was een goede observant en de kwesties die aan de orde komen in haar dagboeken geven niet alleen een kijk in haar belevingswereld, maar zijn tevens een toetssteen voor onze huidige wereld, waarin haat en oorlog nog steeds aanwezig zijn. Etty Hillesum wilde graag kroniekschrijver worden voor de volgende generaties, dit boek in ogenschouw nemend, lijkt ze daar toch in zekere zin in geslaagd te zijn.